SEMINARSKI RAD IZ SOCIOLOGIJE
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ROPSTVORobovlasništvo
je prvi oblik klasnog i izrabljivačkog društvenog uređenja, a temelji
se na privatnom vlasništvu i na radu robova. Pojavilo se još u drevna
vremena kad su Sumerani, Egipćani, stari Grci i Rimljani držali robove.
U 15. veku počela se razvijati velika trgovina robljem kad su Evropljani
počeli prodavati uhvaćene Afrikance i na tome zarađivali, te ih brodovima
preko okeana prevozili kao radnu snagu u evropske kolonije. Ta trgovina
ljudima trajala je do 19. veka i znatno uticala na afričke i američke
kulture. Danas je ropstvo zakonom zabranjeno iako još uvek postoji u nekim
delovima sveta. 1. ROBOVLASNIČKO DRUŠTVENO UREĐENJENaučne osnove za objašnjenje nastanka robovlasničke društvene formacije je da se ona se zakonito razvila kao viši društveni poredak raspadom nižeg, prvobitne zajednice, koja je svojim razvojem omogućila i uslovila ovaj istorijski prelaz i progres. Proizvodne snage su se u prvobitnoj zajednici, a pre svega u njenim zadnjim
fazama, toliko razvile, da su uslovile pojavu jednog novog društvenog
poretka, na višem stepenu materijalnog razvoja i sa novim karakterom društvenih
odnosa. 2. KLASE ROBOVLASNIČKOG SISTEMADruštvo se podelilo na robovlasnike i robove. Robovlasnika je malo, no oni su vlasnici i sredstava za proizvodnju i proizvođača — robova. Robova je mnogo više, oni su osnovna proizvodna klasa koja nema nikakve svojine, pa nije vlasnik ni vlastite radne snage, tj. nije slobodna u pravnom smislu. Do ove podele, došlo je pre svega zakonitim, ekonomskim putem, tj. razvojem proizvodnih snaga koji je izazvao i uslovio klasnu polarizaciju i diferencijaciju u društvu. To nimalo ne protivreči činjenici da su robovi masovno pribavljani putem ratova i zarobljavanja u njima, tj. putem vanekonomskih faktora. Jer, sem ostalog, ropstvo je bilo moguće tek onda kad je povećana produktivnost rada omogućila da rob, tj. ljudska radna snaga proizvede višak proizvoda, dakle nešto više preko potreba vlastite (makar najnužnije) reprodukcije, tj. potrošnje. Teorije sile, apsolutiziraju ovu činjenicu — padanje u ropstvo zarobljavanjem — da bi prikrile ono što je u razvoju društva osnovno i određujuće — ulogu proizvodnih snaga i njihovog razvoja, koji zakonito uslovljava razvoj društvenih odnosa kao istorijski uslovljenih i relativnih odnosa. 3. RAZVOJ I OBLICI ROBOVLASNIŠTVARobovlasništvo je, razume se, postupno nastajalo i razvijalo se
preovlađivanjem elemenata novoga društva nad elementima staroga društva.
I ovde kao i uvek kad se radi o procesu smene dvaju društvenih poredaka,
postojao je niz uzastopnih faza i prelaza, u kojima se mešaju
elementi starog i novog poretka. 4. PROIZVODNE SNAGE U ROBOVLASNIŠTVUOvaj poredak se od prethodnog, razlikuje pre svega višim stepenom razvoja proizvodnih snaga. Mogućnost velike koncentracije jevtine robovske radne snage, usavršenije oruđa za rad i korišćenje krupnih rezultata nauke u praktičnoj proizvodnoj delatnosti, to su osnovni faktori koji su omogućili i izazvali daleko veće proizvodne mogućnosti ovoga društva u odnosu na prethodno. 5. DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE ROBOVLASNIŠTVAOsnovica proizvodnih odnosa u robovlasništvu je robovlasnička svojina. Robovlasnici su potpuni gospodari sredstava za proizvodnju kao i samih robova. Robovi, dakle, nisu ni faktički ni pravno slobodni ljudi. Oni potpuno pripadaju robovlasnicima koji sa njima mogu neograničeno raspolagati. To znači da robovlasnici mogu svoje robove iskorišćavati kako sami hoće, terati ih na rad pod svim uslovima i okolnostima, razmenjivati, oslobađati, prodavati pa i sakatiti i ubijati ih. Robovi su za robovlasnike ,,oruđa koja govoreˮ, oni se rađaju kao takvi i služe neograničeno svome gospodaru. Na osnovu takve svojine i raspodela društvenog proizvoda pokazuje isti društveni odnos: sve što proizvedu robovi pripada gospodaru — robovlasniku. Robovlasnik se stara čak i o reprodukciji robova. Oni, naime, nisu imali pravo da se žene i da imaju porodicu. Robovlasnik ih je nabavljao u ratu, kupovinom, putem dužničkog ropstva i sl. Oni su radili na njegovom imanju, a on je prisvajao sve što su oni proizveli. Robovima je od toga davao samo jedan deo i to po pravilu i najčešće samo minimum neophodan za održavanje života, u stvari radne snage. Odnosi proizvodnje su, dakle, eksploatatorski: neradna manjina prigrabljuje rezultate rada radne i proizvodne većine, živi i bogati se na toj osnovi, dok proizvodna klasa robova živi u bedi kakvoj u istoriji nema primera. Eksploatacijom masa robova robovlasnici su zgrnuli ogromno bosatstvo, podigli velike gradove, palate, hramove, uživali u raskoši i izobilju, dok su robovi dobijali samo onoliko koliko je bilo neophodno da održe sebe u stanju sposobnom za dalji rad u korist robovlasnika. Eksploatacija se zasniva na vanekonomskoj prinudi: robovlasnici prisvajaju rezultate rada robova po pravu i sili ekonomski i politički vladajuće klase. Oni se služe i fizičkom prinudom i nasiljem. Odnos zavisnosti je vidljiv i očevidan jer robovi i kao ljudi pripadaju gospodaru, oni su od njega zavisni i ekonomski, ali i pravno jer mu pripadaju kao stvari. Kao što je već ranije istaknuto, ovo je prvi društveni sistem u kome postoji višak proizvoda. Njega stvaraju robovi, a prisvajaju robovlasnici. U ovom društvu, dakle, robovi rade i za sebe i za gospodare — robovlasnike. To znači da i ovde robovski rad možemo podeliti na potreban rad i višak rada, odnosno proizvod na potrebni proizvod i višak proizvoda. No, pošto je vladajuća klasa robovlasnika ovde prisvajala čitav rezultat rada robova vraćajući im samo minimum za fizički opstanak i održanje radne snage, to su u stvari ovde gospodari prisvajali i deo potrebnog proizvoda svojih robova. Inače, ovo prisvajanje se vršilo neposredno u naturalnom obliku, tj. proizvodi su direktno prisvajani od strane robovlasnika uz primenu vanekonomske prinude i fizičke sile. 6. KLASE I KLASNE BORBE U ROBOVLASNIŠTVURobovlasničko društvo je prvo klasno društvo. U njemu kao i u svakom drugom klasnom društvu, postoje dve osnovne klase čiji odnos i daje dominirajuću karakteristiku celokupnim odnosima toga društva. Konkretno u ovom društvu to su robovlasnici i robovi. Robovlasnike povezuju u jedinstvenu klasu njihov jednaki položaj u procesu društvene proizvodnje i jednaki odnos prema sredstvima za proizvodnju; oni su gospodari sredstava za proizvodnju ali i gospodari proizvođača — robova, te po toj osnovi ne moraju da rade, već žive na račun robovskog rada. Robove, opet u jedinstvenu klasu ujedinjuju isti elementi: oni su potpuna svojina svojih gospodara te gospodarima pripada ne samo njihov proizvod već i sam njihov život i sloboda. Odnos ovih dveju osnovnih klasa je antagonistički: vladajuća klasa živi na račun potčinjene klase, ona je zainteresovana za što veću eksploataciju ove, koju sprovodi i najsurovijim sredstvima, a potčinjena klasa, opet, je zainteresovana za što manje svoje izrabljivanje. Ekonomsko društveni položaj je potpuno različit; interesi ovih klasa su dijametralno suprotni. Ovo rađa nepomirljivu, antagonističku suprotnost: klase su upućene da se bore jedna s drugom oko svojih suprotnih interesa. Na osnovi takve društveno-ekonomske osnovice se razvija klasni antagonizam, a iz njega klasna borba. Oblici klasne borbe u robovlasništvu su bili različiti. Robovi su, naime, na razne načine odgovarali na bezdušnu i surovu prinudu kojom su terani na rad i zlostavljani. Njihov otpor je počinjao sa raznim pojedinačnim protestima i pokretima pa preko manjih i većih pobuna sve do pravih i velikih ustanaka, od kojih su neki imali i vrlo snažnu organizaciju, veliku snagu a zatim i privremene vojne uspehe. Najznačajniji je bio poznati Spartakov ustanak (74—71 g. pre naše ere) koji je, delimično zahvaljujući sposobnosti i osobinama samoga Spartaka, imao velikih uspeha pre svoga konačnog poraza. Sem ovih dveju velikih klasa u ovom poretku bilo još i drugih društvenih grupacija kao što su pre svega seljaci, trgovci, zanatlije i sl. Od njih su jedni bolje stajali i bili po položaju i interesima uz vladajuću robovlasničku klasu (pre svega bogatiji trgovci, zanatlije). Naročito je položaj seljaka bio rđav, jer su oni bili takođe eksploatisani i od politički vladajuće klase (u obliku poreze i sl.), a i od trgovaca i zelenaša od kojih su ekonomski zavisili. Zbog toga su u klasnoj borbi seljaci većim delom stajali na strani robova, koje su pomagali čak i u oružanim ustancima. Klasna borba robova protiv robovlasnika je prvi istorijski oblik klasne borbe ugnjetenih klasa. Ona je odraz eksploatacije koja je počela da vlada u društvu. Kao takva je ona i odraz osnovnih društvenih protivrečnosti ovoga poretka, no s druge strane i faktor njihovog daljeg produbljavanja. Robovi nisu bili klasno svesni, nisu bili svesni svog društvenog položaja i potreba daljeg progresivnog razvitka društva, te su u svoj pokret unosili težnje za povratak na društvene odnose prvobitne zajednice. Moglo bi se, dakle, reći da oni nisu bili toliko klasno svesni da bi subjektivno mogli i znali postaviti svojoj klasnoj borbi cilj koji bi bio istorijski progresivan. No, u svakom slučaju njihova klasna borba uključno sa robovskim ustancima je objektivno uzeto jedan nesumnjiv i značajan faktor u razaranju robovlasničkog društva, prema tome jedan objektivno uzeto progresivan faktor u razvoju društva. 7. PROTIVREČNOSTI ROBOVLASNIŠTVA I NJEGOV RASPADU izloženim uslovima eksploatatorskih odnosa proizvodnje i klasne borbe kao njihovog spoljnjeg izraza osnovna protivrečnost ovoga društva leži u nezainteresovanosti robova za proizvodnju. Ova je protivrečnost osnovna slabost ovoga načina proizvodnje, od koje on neprekidno pati i koja ga za sve vreme njegovog postojanja iznutra nagriza. Robovi u datim uslovima nisu imali nikakvog ličnog interesa da se zalažu na radu. Naprotiv, oni su bili i te kako zainteresovani da što manje rade, da se koliko više mogu odupru prisili na rad. Što god bi oni proizveli — to prisvoji gospodar, a njihovo iscrpljivanje na radu vodi samo ka tome da će ih gospodar prodati, a možda i ubiti kad postanu manje sposobni za rad. Zato oni i pokazuju svoju težnju u ovom pravcu. Oni lome oruđa i sredstva za rad i kvare ih. Njih gospodari često vezuju teškim lancima i okovima za njihovo radno mesto — a to je baš očevidan dokaz ove činjenice. Tek vrlo surove metode prinude uspevaju da slome ovaj otpor. No, u svakom slučaju ova nezainteresovanost se odražavala i morala odražavati na stagnaciji i sporijem razvoju proizvodnih snaga. Iako su se one ipak razvijale, kad više kad manje, ipak je ova činjenica osnovna protivrečnost ovoga društvenog poretka, koje je u krajnjoj liniji bila jedan od najbitnijih faktora konač nog njegovog raspada. No, s druge strane, i sami robovlasnici su svojim odnosom prema radu delovali u istom pravcu. Naime, robovlasnici su prezirali proizvodni, fizički rad. Oni su smatrali da je taj rad njih nedostojan, da se oni rađaju kao gospodari sa namenom da vladaju, da upravljaju, da se bave naukom, umetnošću, književnošću ili prosto da ništa ne rade, a da se robovi sa druge strane već ,,od prirodeˮ rađaju kao robovi, dakle za fizički i proizvodni rad uopšte. I ova činjenica, pogotovu u vezi sa prednjom, takođe je jedna od krupnih protivrečnosti i slabosti ovoga društvenog poretka sa kojima se bori, od kojih on tako reći hronično pati i koje se odražavaju na razvoj njegovih proizvodnih snaga, te konačno dovode do takve društvene stagnacije, koja će se morati završiti rušenjem čitavog takvog sistema. Ova protivrečnost uzima i vid protivrečnosti umnog i fizičkog rada koja je u ovom društvu nastala i osobito se razvila. Sledeća krupna protivrečnost ovoga društvenog sistema je u tome što je krupna privreda, zasnovana na latifundijama i ergasterijama u bespoštednoj konkurentskoj borbi neizbežno vodila razaranju sitne robne privrede zasnovane na sitnom seoskom posedu i sitnom i srednjem zanatu. Ovo je vodilo ka propadanju masa sitnih i srednjih proizvođača i dovodilo do razaranja i ekonomskog porobljavanja seljaštva. Proces ekonomskog porobljavanja i propadanja seljaštva odrazio se mnogostruko. Naročito na slabljenje ekonomske, pa i vojne moći robovlasničke države, čija je vojska bila dobrim delom regrutovana iz ovih socijalnih grupacija. Vojni porazi nisu, dakle, bili uzrok nego posledica unutrašnjeg procesa ekonomske diferencijacije i krize robovlasničkog sistema, koga su razarale prednje nesavladive — u datim uslovima — protivrečnosti. Ova suprotnost se može obeležiti i kao suprotnost sela i grada, tj. između masa sitnih seoskih proizvođača s jedne i gradskih trgovaca, zelenaša i gospodara koji su selo i ekonomskim putem iskorišćavali, pored toga što je selo u političkom pogledu bilo potčinjeno gradu, koji je svoju političku vlast koristio za razne namete, kao što su porezi i sl. Razvoj robnonovčanih odnosa je ovu suprotnost samo još više produbljivao. Ovo su bile bitne unutrašnje suprotnosti robovlasničkog društva. Kao takve one su se odražavale i na ekonomskom i na političkom polju. Došlo je do oskudice u radnoj snazi pa i njene nestašice. Zanati i trgovina su počeli opadati. Zemljoradnja, koja je postala glavno zanimanje, počela je nazadovati. Gradovi su propadali, pre svega u ekonomskom pogledu. Ustanci robova, potpomognuti seljacima, potkopavali su temelje robovlasničkih država odnosno čitavog ovoga poretka. Vojni porazi kao neizbežna posledica svega toga dolazili su jedan za drugim i samo ubrzavali slom ovoga društva. Iz ovoga se može izvesti zaključak da se proizvodne snage dalje nisu mogle razvijati u okviru robovlasničkih odnosa proizvodnje. Ovaj poredak je bio zapao u opštu krizu čitavog svog društveno ekonomskog sistema. Izlaz je tražen i nalažen u svakodnevnoj praksi, u svakodnevnom životu koji je stihijski pronalazio ona rešenja, one oblike proizvodnje i društvenih odnosa uopšte, koji su u datim uslovima predstavljali više i progresivnije oblike, pogodne da se u njihovom okviru omogući dalji razvoj proizvodnih snaga. Kolonat predstavlja takav spontano traženi i nađeni izraz. Kolonatski odnos je nastao tako, što su veliki zemljoposednici — latifundije deljeni i cepani na manje parcele, koje su davane pod zakup kako siromašnim slobodnim seljacima, tako i oslobođenim robovima. Ovi su radili na tim parcelama i bili obavezni da zakup vlasniku plaćaju najčešće u naturalnom obliku. Postepeno se tako formirao jedan novi društveni odnos; odnos sitnih, inače preko zemlje i zakupa zavisnih proizvođača — seljaka s jedne i vlasnika. te zemlje s druge strane. Ovaj novi društveni odnos i novi oblik društvene proizvodnje već izlazi iz okvira klasnih robovlasničkih odnosa proizvodnje, jer se zasniva na novoj društveno proizvodnoj osnovi. Ovo je u stvari prelazni oblik ka feudalizmu koji je nastajao i razvijao se u zadnjim fazama raspadajućeg robovlasništva kao oblik koji je u datim uslovima rešavao protivrečnosti koje su karakterisale i razarale ovaj poredak, i to rešavao raspadanjem jednih, nižih, i nastajanjem drugih viših odnosa društvene proizvodnje. Porast Rimske imperije u V veku naše ere pod najezdom Germana predstavlja i kraj robovlasničkog društvenog sistema. 8. ISTORIJAT ROPSTVANajraniji izvor u kome se pominje ropstvo je Hamurabijev
zakonik (Mesopotamija, oko 1800. p.n.e.) iz koga se vidi da je već
tada bilo široko rasprostranjeno i prihvaćeno. 8.1. ROPSTVO U SUMERU I MESOPOTAMIJISa razvitkom proizvodnih snaga u sumerskom i akadskom društvu, sa porastom
produktivnosti rada — pojavljuje se višak proizvoda, a zajedno sa njim
i eksploatacija jednog čoveka od strane drugog — u obliku ropstva. 8.2. ROPSTVO U STAROM EGIPTUEgipćani su roblje dovodili iz ratnih pohoda ili su ih kupovali. U Egiptu nije bilo mnogo roblja. Zemlju su obrađivali slobodni seljaci a uprkos raširenom verovanju, piramide su gradili slobodni radnici. Svi robovi su bili u vlasništvu Faraona i nisu prodavani ostalim građanima. Faraoni su međutim imali običaj da pokanjaju roblje sveštenicima i vojskovođama. U Bibliji se pominje prevođenje „dece Izrailja“ iz okova u obećanu zemlju.
8.3. ROPSTVO U STAROJ GRČKOJPoložaj robova prije dorske provale nije bio zavidan, ali nije bio ni
izrazito loš. To je donekle bilo povezano s činjenicom da se fizički rad,
za razliku od kasnijih vremena, nije smatrao ponižavajućim. Homer mestimično
opisuje život robova gotovo idilično, ali upozorava i na to da ih u slučaju
kakve krivice stiže mnogo oštrija kazna nego slobodne ljude. Homerovi
stihovi, dokazuju da rob, iako su ga smatrali čovjekom, nije bio tretiran
kao osoba u pravome smislu. Rob je naprosto bio radna mašina koja govori
i mogao je biti prodan kao stvar. Robovski način proizvodnje i na njemu utemeljen robovlasnički poredak,
bilo antički ili orijentalni, uprkos svim svojim negativnim stranama,
bio je istorijski korak napred. ,,Ma koliko to zvuči sporno i jeretičko,
uvođenje robova u tadašnjim uslovima bilo je veoma naprednoˮ, kaže Engels.
,,U istorijskim usliovima starog, posebno grčkog, sveta napredak prema
društvu zasnovanom na klasnim protivrečnostima mogao se ostvariti samo
u obliku ropstva. Napokon, i za robove je to bio napredak: ratni zarobljenici,
od kojih se regrutirala većina robova, sad su barem ostajali u životu,
dok su pre bili ubijani, a u ranijim vremenima čak i spaljivani... 8.4. ROPSTVO U STAROM RIMUTokom istorije starog Rima, postojanje jeftine radne snage — robova —
u većoj ili manjoj meri bio je veoma bitan faktor za razvoj njegove ekonomije.
Robovi su se nabavljali na različite načine, uključujući kupovinu od stranih
trgovaca kao i pretvaranje stranog stanovništva u robove na osvojenim
teritorijama. S obzirom na veliko učešće Rima u osvajačkim ratovima u
toku 1. i 2. veka p. n. e., desetine, ako ne i stotine hiljada robova
bilo je dovođeno u Rim iz raznih evropskih i mediteranskih zemalja. Veoma
ograničen broj robova radio je kao posluga, zanatlije ili lični pomoćnici,
dok je ogroman broj njih radio u rudnicima ili u poljima Sicilije i južne
Italije.
Prevelika surovost i ugnjetavanje robova dovodilo je do pobuna i ustanaka.
Godine 135. p.n.e. izbio je Prvi ustanak robova, a 104. p.n.e., izbio
je Drugi ustanak robova. Oba su izbila na Siciliji, gde su male grupe
pobunjenika uspele da okupe desetine hiljada sledbenika koji su želeli
da se spasu represivnog života rimskog roba. Iako su oba ova ustanka smatrana
ozbiljnim društvenim poremećajima u kojima je senat morao da upotrebi
direktnu vojnu intervenciju koja je trajala više godina, nikada se nisu
smatrala ozbiljnom pretnjom Republici. U Italiji nikada nije bilo ustanaka
robova, niti su robovi ikada bili smatrani potencijalnom pretnjom gradu
Rimu. Ovo se sve promenilo po izbijanju Trećeg ustanka robova — Spartakovog
ustanka. 8.5. ROPSTVO U OSTALIM ANTIČKIM DRŽAVAMA U
Vizantiji je postojala značajna populaciju robova „nevernika“ i „otpadnika
od vere“ sve do 12. veka koji su radili kako za pojedince tako i za državu.
Tada se javlja otpor ali ne dobija na većem značaju. Robovi su često bivali
kastrirani, a radili su najteže fizičke poslove. Slika 4. – Ropstvo u modernom dobu U
Osmanskom carstvu, posle bitaka, poraženi se često kastriraju kao
izraz nadmoći. Ovako kastrirani muškarci — evnusi postaju deo posebnog
društvenog sloja i koriste se kao čuvari harema. Robinje su služile često
samo kao sredstvo za produžetak loze Sultana, rađajući mu sinove i time
jačajući njegovu moć ali samo ako su bile za njega venčane. Iako je robovlasničko društvo kao državni sistem i način uređenja države prestao da postoji padom Zapadnog Rimskog carstva, ropstvo kao sociološka i društvena pojava nije prestalo da postoji. I u feudalizmu i u kapitalizmu, možemo prepoznati klasične oblike ropstva. Ono može biti manje surovo u odnosu na fizičke patnje koje trpe potlačeni – tj. oni bez prava, ali ne umanjuje svesnost pojedinca da nije slobodan.
|