|
GLOBALIZACIJA I NOVI SVETSKI POREDAK
Svetsko društvo je krajem 20. i početkom 21. veka ušlo u novu fazu, čiji
je glavni cilj stvaranje „svetskog sistema“, tj. sistema koji
povezuje i stvara međuzavisnim veliki broj zemalja sveta. Taj sistem konstituiše
se putem globalizacije, odnosno stvaranjem globalnog poretka, poretka
koji vazi za veći broj država.
Društva zadržavaju jednim delom svoju samostalnost, ali mnogo značajnije
mesto zauzima međusobna povezanost putem mreže komunikacija, svetskih
medija, komercijalnih satelita i svetskog tržišta, koji stvaraju sistem
međuzavisnosti država.
Sama pozicija da pojedine ili mnoge države zavise od povezanosti sa drugim
državama, uslovila je formiranje nadnacionalnih organizacija, kao što
su Ujedinjene nacije, MMF,
Svetska
banka i Evropska
Unija. Ove organizacije svojim odlukama regulišu međusobne odnose
i uslove koje države članice moraju da ispune.
Države u kojima je postojao jednopartijski sistem, svoj prelazak u višepartijski
(demokratski) ostvaruju procesom tranzicije. U ovom procesu državna i
društvena svojina prelaze u režim privatne svojine (formiranjem malih
i srednjih preduzeća kod nas) i stvaranjem tržišne ekonomije.
Sam proces stvaranja povezanosti među državama doveo je do duboke klasne
podele tog globalnog društva, stvranjem malog broja prebogatih i većine
osiromašenih država.
PROCESI GLOBALIZACIJE
1. Svetsko tržište i korporacije
Svetsko društvo počelo je da se stvara kroz tehnološku i ekonomsku povezanost
sveta, međuzavisnost moderne proizvodnje i razmene proizvoda, stvaranje
transnacionalnih korporacija, koje imaju svoja predstavništva u npr. deset
ili vise država, tako da je proizvod dve stotine najvećih korporacija
u svetu 1986.god. predstavljao jednu trećinu ukupne svetske proizvodnje.
Na ova način je počeo jedan veliki proces globalizacije.
Transnacionalne korporacije stvorene su:
a) tako sto su kompanije kupovale i prodavale robu u
državama u kojima su imale najpovoljnije uslove,tj. u kojima su ostvarivale
najveći profit;
b) kompanije su investirale u države u kojima je radna
snaga najjeftinija;
c) otvarajući filijale u mnogim zemljama, koristile su
izvore sirovina tih zemalja.
2. Svetski mediji
Drugi proces globalizacije je stvaranje svetskih medija, modernih sredstava
komunikacije: televizije, štampe i radija. Taj stvoreni svetski informativni
poredak sastoji se u tome da glavnu, aktivnu poziciju zadržavaju visoko
razvijene države, a perifernu, sporednu ulogu imaju države u tranziciji.
3. Nadnacionalne organizacije i prava
Proces globalizacije svetskog društva odvija se i formiranjem nadnacionalnih
organizacija i donošenjem odgovarajućih propisa međunarodnog prava za
te organizacije. Te nove međunarodne ekonomske i političke organizacije
su: OUN (Organizacija ujedinjenih nacija), UNESKO (organizacija za obrazovanje,
nauku i kulturu), MMF
(Međunarodni monetarni fond) i Međunarodna banka za obnovu i razvoj.
Ove dve poslednje imaju finansijski uticaj na veliki broj država u svetu.
Pored ekonomskih i političkih organizacija, važnu ulogu imaju i vojni
savezi, kao što je NATO, koji svojim vojnim intervencijama utiče i određuje
unutrašnju i spoljnu politiku mnogih država, a posebno država članica
tog saveza.
Proces globalizacije doveo je do toga da se međunarodno pravo razvija
u tom pravcu da svojim normama napuštaju stara pravila, poštovanje suvereniteta
država od strane međunarodnih političkih organizacija. Prava i dužnosti
priznati međunarodnim pravom narušavaju suverenitet svake države.
4. Regionalne integracije
Svetsko društvo stvara se i pojavom novih centara tehnološke, ekonomske
i političke moći u obliku regionalnih integracija. U svetu su trenutno
najjače tri regionalne integracije:
1) „pacifički pojas“, koju predvodi Japan,
koji je smanjio moć na obalama Atlantika;
2) Zapadna Evropa, formiranjem svog ogromnog naučno-tehnološkog
potencijala, zajedničkog tržišta i zajedničke evropske institucije;
3) treći veliki pojas regionalne integracije odvija se
između Severne Amerike i Kanade, Latinske Amerike i Meksika.
STRUKTURA SVETSKOG SISTEMA
Svetski sistem u svom sastavu obuhvatapreko 200 nacionalnih država, koje
su povezane i svetskom ekonomijom, svetskom političkom organizacijom,
svetskom kulturom idr. Tako na primer korporacija „General motors“
ima filijale u više od 50 država i profit koji je veći od nacionalnog
dohotka većine zemalja sveta. Zatim međunarodni monetarni fond svojim
novcem i kapitalom utiče na ekonomski život siromašnih država.
Sastav svetskog sistema razumećemo najbolje analizom:
1. odnosa društva i prirode
2. nove tehnološke baze društva
3. svetske ekonomije- transnacionalne korporacije
4. nove političke organizacije
5. elemenata svetske kulture
6. svetske elite moći, aktere koji „upravljaju
svetskim društvom“.
1. Globalni poredak i prirodna sredina
1) Razaranje prirode
Ako bi se nastavili dosadašnji uticaji na biološki sistem naše planete,
do kraja 21. veka došlo bi do razaranja i potpunog uništenja života na
Zemlji.
a) Sve se više i brže iscrpljuju prirodni izvori sirovina
i energije (nafte i prirodnog gasa).
b) Industrijska revolucija je zagadila najviše vodu i
vazduh svojim veštačkim hemikalijama puštenim u atmosferu. Sve te hemikalije
stvaraju ozonske rupe, što izaziva pojačano zračenje koje loše utiče na
ljudski život. Industrijska revolucija je samo imala za cilj svoj profit,
pa je svojim jednostranim pogledom izazvala ekološku krizu sveta. Prirodni
izvori su osiromašeniiracionalnom potrošnjom tj. prekomernim iscrpljivanjem
izvora sirovina.
v) Atomske centrale i nuklearni otpad dovode do najtežih
oboljenja u ljudskom organizmu. Utiču na nasledni faktor tako što menjaju
DNK, mutiraju ga, a on se prenosi na nove generacije čime se stvara sve
genetski bolesnije društvo.
2) Promena odnosa prema prirodi-ekološki pokreti
Ekološki pokreti su učinili preokret u odnosu čoveka prema prirodi. Oni
nas usmeravaju ka ravnoteži sa iskorišćavanjem prirodnih resursa i zagađivanjem
atmosfere, tako što su uveli ekološke kriterijume. Po ovim kriterijumima
razvija se tehnologija koja štedi i obnavlja prirodne resurse i koja ne
zagađuje okolinu. One proizvodnje koje su uništavale prirodna dobra dobijale
su ograničenja, oporezivanjem, a ekonomski se podržavaju one proizvodnje
koje se pridržavaju tih kriterijuma i koje štede rezerve sirovina. Ovi
ekološki kriterijumi regulisani su i praćeni odgovarajućim pravnim propisima.
2. Nova tehnološka osnova sveta
1) Naučno-tehnološka revolucija; Obeležja:
a) zasnovana je na različitim izvorima energije: hidroenergetskoj,
sunčevoj i geotermalnoj energiji, bio mase, klime mora i atomskoj energiji.
b) dosadašnji klasični industrijalizam zamenjuje se postindustrijskom,
kompjutersko- informatičkom revolucijom. Za razliku od klasične mašine
koja prerađuje materiju ili energiju, kibernetska mašina obrađuje informacijepomoću
kojih vrši kontrolu i upravljanje proizvodnim procesima. Vodeće industrije
biće intelektualne, a njihovu moć predstavljaće znanje, ljudske sposobnosti
tzv. „kulturni kapital. Nove vrednosti stvaraju se umnim radom-znanjem
koje postaje odlučujuća pokretačka sila razvoja.
2) Humana i nehumana strana tehnološke revolucije
Atomska bomba i njeno razarajuće dejstvo je velika negativna pojava sa
nesagledivim posledicama po čovečanstvo. Loša strana tehnološke revolucije
jeste i masovna nezaposlenost, jer nova proizvodnja, automatizacija, mikroelektronska
revolucija i robotika iziskuju manji broj radnika, pa veliki broj postaje
suvišan. U Zapadnoj Evropi taj broj je dostigao oko 18 miliona, od kojih
najveći broj pripada mlađoj generaciji.
Tehnološka revolucija, kao pozitivno, dovela je do stvaranja novog tipa
radnog vremena i zaposlenosti, do novog odnosa između rada i obrazovanja,
između radnog i slobodnog vremena i neophodnosti skraćivanja radnog vremena.
Novo obrazovanje mora da se zasniva na tome da se stečeno znanje stalno
usavršava, da prati nove razvoje u toj oblasti i drugih njemubliskih i
povezanih oblasti.
3) Postindustrijsko društvo
Jedna od najvažnijih posledica naučno tehnološke revolucije jeste stvaranje
nove forme društvene organizacije koju odlikuje:
a) U postindustrijskom društvu bogatstvo i moć zavise
od „kulturnog kapitala“ (znanja). Društvo sa najuspešnijim
i najboljim sistemom obrazovanja biće u mogućnosti da stvori najveće bogatstvo.
b) Menjaju se i radne delatnosti i profesije koje preovlađuju
– vrši se prelaz iz sekundarnih (industrijskih) u tercijalne (uslužne)
delatnosti. Većina radnika biće angažovana u oblasti usluga i informacija,
u tzv. tercijalnom sektoru (zdravstvo, trgovina, saobraćaj, obrazovanje,
administracija i nauka).
c) Postindustrijsko društvo postaje slobodnije u smislu
odnosa poslova, stila života, a odnos generacija se zasniva na ravnopravnosti.
I politički život postaje demokratskiji.
3. Svetska ekonomija
1) Svetsko tržište i transnacionalni kapital
Stvaranjem svetskog tržišta i transnacionalnih korporacija, nastali su
novi ekonomski odnosi na tržištu, koji se zasnivaju na tome da je ona
nadmoćnija sila od nacionalnih ekonomija, koje da bi opstale moraju da
se prilagođavaju zahtevima svetskog tržišta i njihovog kapitala.
Tako odgovornost vlada prema stalnim kreditorima veća je od odgovornosti
prema svojim građanima. Vlade postaju agenti internacionalnih finansijera,
koji zahtevju slobodno kretanje transnacionalnog kapitala, olakšicu za
internacionalnu organizovanu proizvodnju, devalvaciju nacionalnih valuta
i podizanje domaćih cena, povećanje lokalne nezaposlenosti i slabljenje
socijalne države, smanjenjem socijalnih prava.
2) Nastanak ekonomskih dinosaurusa-transnacionalnih korporacija
Transnacionalne korporacije zauzele su centralnu ulogu u svetskoj ekonomiji,
na mesto malih preduzeća. One svojom veličinom i osnivanjem svojih filijala
širom sveta postižu maksimalnu pokretljivost kapitala, čime dobijaju veći
profit, jeftinije sirovine i radnu snagu.
4. Politička pozornica sveta
1) Rasprostiranje demokratije
U poslednje dve decenije u mnogim zemljama sveta dolazi do rušenja diktature
i jednopartijske vladavine, a dolazi do uspostavljanja demokratije sa
višepartijskom sistemom. Povećan je broj ljudskih prava i sloboda (sloboda
govora, štampe, udruživanja, verskih uverenja, pravo na učešće na demonstracijama
itd.). Slaba strana demokratije je ta što nema izgrađen svoj ceo sistemfunkcionisanja,
malo učešće građana i njihovih predstavnika (poslanika), tako da je demokratija
ograničena i javljaju se novi oblici autoritarizma unutar nje.
2) „Svetska vladavina“
Slična vladavina postoji na svetskoj sceni. Na vrhu svetske piramide moći
nalazi se Grupa 7, grupa 7 najbogatijih i najmoćnijih zapadnih država
i Japana, gde glavnu poziciju zauzima Amerika-supersila.Šefovi ovih država
na samitima odlučuju o mnogim važnim ekonomskim i političkim pitanjima,
problemima većine država, a da pri tom te države nemaju ni pristup ni
glas u tom samitu. Šefovi tako čine neformalno telo, nezvaničnu vladu
sveta, koja preko Saveta bezbednosti OUN ili OEBS-a podstiču demokratski
razvoj u svetu, vrše pritisak na vlade stranih država da poštuju demokratska
pravila i da ne krše ljudska prava.
U cilju očuvanja privilegovanog položaja, Grupa 7 ne poštuje uvek pravo
i pravdu, već po principu moći za istovetno ponašanje pojedine države
kažnjavaju, a drugima, sa kojima su saveznici, daju povlastice.
5. Rađanje svetske kulture
Nastankom savremenog svetskog sistema, domazi do stvaranja „svetske
kulture“ koju je Mc Luhan (Mekluan) nazvao „Globalno selo“,
tj. nova povezanost ljudi sa karakteristikama svoje male zajednice, a
koja je rezultat svetskih medija, posebno štampe i televizije.
Ova kultura ima više svojih vidova, karakteristični zajednički identitet,
brzo prenošenje istih umetničkih i životnih stilova i pogleda, sve veća
uniformnost građana sveta. Nasuprot svetskoj kulturi mnogi narodi zadržavaju
svoju lokalnu, nacionalnu kulturu i običaje.
6. Promene elita, klasa i socijalnih pokreta
Nosioci svetskih promena su grupe ljudi koji imaju drugačiji sastav i
prirodu od sadašnjih.
1) Svetska piramida moći
Na svetskoj piramidi moči jedan krug čine vlasnici i upravljači transnacionalnih
korporacija koje imaju filijale u drugim zemljama, samim tim raspolažu
ogromnim tehnološkim i ekonomskim kapitalom. Drugi krug predstavljaju
vodeće međunarodne, posebno finansijske institucije, kao što je MMF, koji
utiču na ekonomiju podređenih država. Treći krug čini političko-vojna
elita velikih industrijskih, finansijskih i političkih sila, koja vrši
veliki posredni uticaj u međunarodnim odnosima.
Svetska elita moći kontroliše nacionalne privrede, izvore sirovina i jeftine
radne snage, odlučuje o tipu tehnološkog i ekonomskog razvoja, načinu
potrošnje i formiranju socijalne srtukture u mnogim državama.
2) Svetske elite moći i klase
a) Centralna vlasničko-upravljčka organizacija
Formiranjem velikih korporacija, njihovi vlasnici i upravljači raspolažu
ekonomskom moći. Elite svetske i političke moći se dele na konzervativna
i reformska krila. Konzervativno krilo elite moći odlučuje o opasanosti
od nuklearnog rata i nosilac je nazadne (involutivne) tendencije. Ona
na konzervativan način rešava krize u svetu, tako što ponovo raspodeljuje
bogatstvo uskim bogatim manjinama, a osiromašuje radni svet. Reformske
struje su bile aktivni učesnici za kompromis sa socijalnim pokretima.
U okviru ovog krila se javljaju razne forme koje se bore za civilizaciju
mira, ekološku ravnotežu i tako stvaraju ravnotežu između političke demokratije
i ekonomske jednakosti.
b) Srednje klase
U okviru srednje klase izdvajaju se dva ogranka. Jedan čine „stari
srednji slojevi“, vlasnici koji imaju sitnu i srednju privatnu svojinu,
proizvodnu i uslužnu. Druči čine novi srednji slojevi, veliki deo inteligencije,
naročito sektori državnih i privatno-korporacijskih nameštenika, osoblje
tercijalnih delatnosti i slobodne profesije. Inteligencija u okviru srednje
klase zauzima različite pozicije na piramidi moći, jer pripada različitim
socijalnim slojevima.
v) Sudbina radničke klase
Radnička klasa je predstavljala glavnu opoziciju vladajućoj klasi, a u
zapadnim zemljama veliku ulogu je imala u istorijskom kompromisu između
vladajućeg poretka (buržoazije) i demokratskog socijalizma, a kao opšta
vrednost modernog doba je borba radničke klase za emancipaciju, političku
demokratiju i veću jednakost.
Pored tradicionalne radničke klase pojavila se i nova radnička klasa,
obrazovana, koja je pored dosadašnjih zahteva i nosilac radikalnih potreba
za većim stvaralačkim radom, autonomijom i subjektivitetom. Radnička klasa
ima ključnu ulogu u savremenoj istoriji.
Postoji još jedan vid radničke klase, a to su radnici-imigranti, koji
čine trećinu evropske industrijske radne snage. Stalni priliv ove radne
snage omogućio je da se zadrži nizak nivo nadnica uz visok intenzitet
rada. Poslodavci su ih koristili za rad kada su mlađi, zbog najvećeg učinka,
a otpuštali su ih bez obaveze snošenja troškova integrisanja u društvo.
Radili su najteže i najmanje cenjene poslove i tako oslobodili tih poslova
nacionalnu radničku klasu. Stavljeni su u neravnopravan položaj pred zakonom,
nemaju pravo glasa, kao ni politička prava (na okupljanje, udruživanje,
propagandu).
3) Novi socijalni pokreti
Socijalni pokreti kao što su: sindikalni, ekološki, antinuklearni, pokreti
za mir, etnički pokretiza samostalnost i kulturni identitet, feministički
pokret, studentski pokret, pokret za građanska prava, imaju veliki značaj
u savremenoj epohi. Oni mogu biti konzervativni i emancipatorski.
a) Na Zapadu, naročito Americi, neokonzervativni socijalni
blok zastupa retrogradne tendencije, protivnik je države blagostanja,
socijalne uloge države njenih intervencija u ekonomski život. Smatrali
su da su porodica i obrazovni sistem narušeni od strane loših uticanja
srednje klase. Oni su protiv abortusa, za cenzuru knjiga i televizijskih
programa, uveli bi molitvu u skolama i za ravnopravan tretman religije
i nauke o evoluciji. Za jačanje su porodice i veći autoritet roditelja,
za smanjenje i ukidanje socijalne pomoći siromašnima i za proterivanje
emigrantske radne snage.
b) Glavno obeležje novih socijalnih pokreta je što su
postali nosioci civilizacijskih preobražaja. Pokreti su nastali da bi
se suprotstavili negativnim pojavama modernog života, kao sto su razaranje
prirode, velika glad i siromaštvo u pojedinim državama, trka u naoružanju,
povećana opasnost u svetu zbog nuklearne energije, koja vode u pravcu
uništenja života na zemlji.
Ovo su civilizacijski pokreti, jer se bore za stvaranje civilizacije mira,
ukazuju na potencionalnu opasnost od atomskog genocida, da se unište prirodni
izvori, zalažu se za demokratski vid naučno-tehnološke revolucije, za
ekonomiju zasnovanu na jedinstvu principa profita, ekonomičnosti i solidarnosti,
dobrobiti svih socijalnih slojeva, za stvaranje solidarnijih društvenih
veza, za promenu sa hijerarhijskih principa na neautoritativne principe,
kako bi došlo do oslobađanja ljudskog subjektiviteta, identiteta i autonomije.
Organizaciju pokreta karakteriše preobražaj od strogo autoritativnog ka
demokratskom odlučivanju, tj. odlučivanje od vrha piramide koje se prenosi
na niže slojeve, zamenjuje se složenijim procedurama pregovaranja i traženjem
saglasnosti i sučeljavanjem različitih interesa. Pokret nije zatvorenog
tipa, nije ideološki monolitan, postoje različite struje, pripadnici se
samo inicijativno angažuju za akcije.
NACIJE I NACIONALIZAM KRAJEM XX VEKA
1. Faze razvoja evropskih nacija
Nacije i nacijonalizam zbog svoje sposobnosti okupljanja, grupisanja,
izazvanih osećanjem nacionalne pripadnosti postale su odlučujući istorijski
akteri modernog društva u stvaranju politike podele sveta koja se formira
u fazama – ciklusima.
Svaka faza povezana je sa nacionalnim ratovima. U svakoj fazi drugačiji
je karakter (uloga) nacionalnih pokreta.
1) Nacionalizam se iz integracione pretvorio u dezintegracionu
silu.
2) U 19. i 20. veku nacija, odnosno, nacionalizam, su
glavni tvorci političke mape. U 21.veku smanjena im je uloga, jer se stvaraju
nadnacionalne organizacije koje stvaraju novu podelu sveta.
Prva faza traje tokom 19.veka, u kome su nacionalni pokreti tvorci nacionalnih
država, kao što je to npr Nemačka, Italija i Francuska, pa u Zapadnoj
Evropi od 460 mini državica nastaje 27 država. Nacionalizam ima ujedinjavajući
karakter, jer od malih država i lokalnih zajednica formira jednopnacionalnu
državu. Razvoj nacije je bio deo velikog procesa socijalne evolucije,
a opravdan je samo onaj nacionalizam koji je bio u saglasnosti sa progresom,
koji je proširivao veličinu društvenih kolektiviteta u kojima se odvijao
ekonomski i kulturni život.
Druga faza nastaje početkom 20. veka, posle I svetskog rata sa nacionalnim
pokretima slovenskih država od kojih su nastale višenacionalne države
Jugoslavija i Čehoslovačka rušeći pri tom austrougarsko carstvo. U ovim
zemljama nije se poklapala državna, teritorijalna granica sa jezičkim
i etničkim, pa ranije podvlašćeni narodi postali su podvlašćene nacionalne
manjine, što je sve dovodilo do masovnog proterivanja ili uništavanja
manjina. U okviru mnogonacionalnih država ispoljavale su se dve antagonističke
tendencije, jedne koje su za unitarnu, centralističku državu i druge,
koje su za separatizam i otcepljenje.
Treća faza nastaje sredinom 20. veka, kada nastaju dva različita pokreta.
Sa jedne strane nastaju antikolonijalni nacionalni pokreti i revolucije
koji su separatističkog karaktera, jer slabe kolonijalne imperije stvaranjem
samostalnih nacionalnih država. Kolonijalna metropola, kao što je Engleska,
deli Indiju na Indiju i Pakistan (muslimanski deo), a na Bliskom istoku
između Izraela i Arapa ostavlja nerešenu granicu kao razlog za nacionalne
sukobe. Sa druge strane, u Evropi je stvoren Varšavski pakt na čelu sa
Sovjetskim Savezom, u kome su određene države u podvlašćenom položaju,
dovode do stalnih nacionalnih sukoba i težnji za nezavisnošću.
Četvrtu fazu karakteriše dezintegracija društva realnog socijalizma, jer
se dešavaju stalni nacionalni sukobi koji dovode i do građanskog rata.
Dešavaju se stalni sukobi društava koji teže centralizovanoj državi sa
nacionalističkim pokretima koji hoće secesiju-otcepljenje i formiranje
samostalnih nacionalnih država.
Tako nastaje veliki istorijski paradoks: separatistički pokreti nastaju
istovremeno sa stvaranjem Ujedinjene Evrope, kojoj je glavni cilj smanjenje
nacionalne suverenosti. Sve ove promene u četvrtoj fazi dovele su do isticanja
u prvi plan nadnacionalne zajednice kao glavnog faktora promena, pa je
time uloga nacija istorijski okončana. I pored svega toga svest o nacionalnoj
pripadnosti i nacionalnom identitetu ostala je jedna od najvažnijih vrednosti,
a svaki pokušaj nasilnog poništavanja od strane neke spoljne sile biće
razlog velikih sukoba.
Istorija 19. i 20. veka je istorija nastanka nacija, a 21. vek prevazilazi
granice nacija i nacionalnih država u ekonomskom, političkom, kulturnom
i jezičkom aspektu, jer nastupa nadnacionalna reorganizacija sveta.
2. Nacionalni suverenitet u svetskom društvu
Nacionalna država, njen suverenitet i demokratija, suočeni su sa svetskom
globalizacijom koja ih ograničava. Nastanak transnacionalnih korporacija,
sve veća međuzavisnost država, formiranje svetskih i regionalnih ekonomskih,
političkih i vojnih organizacija kao što su MMF i NATO pakt, dovode do
ograničavanja nacionalnog suvereniteta. Ograničenju suvereniteta mnogo
manje podležu velike svetske sile jer one ograničavaju suverenitet drugih
država. Posledice nekih političkih odluka prevazilaze nacionalne granice.
Principi demokratije i demokratskog odlučivanja danas obuhvataju i prenose
se na nove međunarodne svetske i regionalne organizacije.
SOCIJALNA PATOLOGIJA
Socijalna patologija obuhvata negativne socijalne pojave, tzv. socijalne
devijacije, koje dobijaju globalni karakter, postaju internacionalne,
a najvažniji oblici su: međunarodni putevi droge, prostitucije, pranje
novca, međunarodni terorizam, kriminal i mafija. Posebno je bitna internacionalizacija
organizovanog kriminala, njihove transnacionalne akcije, i uticaj vlasti
u svetskom društvu i svetskoj ekonomiji, pa postaju rival državi. Nastaje
nova simbioza mafije, države i finansijskog kapitala.
STRATIFIKACIJA – PODELE SVETA
1. Karakter i oblici stratifikacije
Svetsko društvo karakteriše sa jedne strane međuzavisnost, a sa druge
strane stratifikacija (stvorena je slojevitost društva u tom smislu da
postoji svet bogatih i svet siromašnih, raslojenost u društvu).
1) Nastala je trajna polarizacija sveta, podelom na bogata i vladajuća
društva i nerazvijena i podvlašćena društva, tj. podela na svetski „centar“
i „periferiju“.
2) Trajnu polarizaciju predstavlja i sukob različitih civilizacija (zapadne,
katoličko-protestantske; slovensko-pravoslavne; islamske; budističko-konfučijanske).
Svetski sistem predstavlja vladavinu i dominaciju zapadne civilizacije.
3) Svetski sistem karakterišu i promenljivi oblici podela i sukoba, a
kao najvažniji oblik tih promenljivih formi predstavljao je „blokovski
sukob“ sveta (sukob blokova NATO pakta i Varšavskog ugovora na relaciji
kapitalizam-socijalizam), koji je slomom Evropskog realnog socijalizma
prestao.
4) Meša se položaj pojedinih država na svetskoj piramidi moći, tako što
one države sa dna prelaze u srednju zonu. Te promene se nazivaju „tranzicija“.
2. Centralna podela sveta: „centar“-„periferija“
Vetsko tržište i ekonomija postupaju po pravilu da bogati postaju još
bogatiji, a siromašni još siromašniji. Npr. na svetskoj piramidi moći
zapadne zemlje imaju dohodak od 35 do 40 000 dolara po glavi stanovnika,
a milijardu ljudi živi sa jednim dolarom dnevno. Prosečan vek starosti
u Americi je 70 godina, a u Etiopiji 40 godina. „Centar“ čini
10% stanovništva sveta koji raspolažu sa 80% svetskog bogatstva.
3. „Centar“ – zapadna društva
Visokorazvijeni i razvijeni „Centar“ čine skoro sve države
Zapadne Evrope, SAD, Kanada, Japan, Australija.
A) Ove države su tehnološki visoko razvijene i pripadaju post-industrijskim
drštvima u kojima je velika ekspanzija tržišta i ogroman rast potrošačke
civilizacije. Ekonomski razvoj zasnova se na zadovoljavanju individualne
potrošnje. Socijalne službe i medicinska zaštita se razvijaju tako što
iz tržišnog kapitala prelaze ka socijalnoj državi. Stvara se moderna ličnost
koja poseduje razne sposobnosti i ima bogate potrebe, razvija se ljudska
individualnost jer uspeh industrijske i naučno-tehnološke revolucije zasniva
se na razvoju ljudskog znanja i kulture. Građansko društvo je ukinulo
političku represiju kao osnov klasne podele, a stvorilo je političku demokratiju,
slobode i prava građana, modernu pravnu državu. Ovo društvo je posledica
socijalnih borbi i kompromisa buržoazije, srednjih slojeva i borbi radničke
klase.
B) Zapadno društvo čine ekonomski bogate zemlje koje počivaju na principima:
Prvi je akumulacija kapitala koja je istovremeno i pokretač i granica
ljudskog razvoja. Ekonomski razvoj je otuđio i polarizovao društvo, a
građansko društvo uvodi ličnu, političku slobodu i nove oblike podvlašćivanja
putem ekonomske i političke moći.
Drugi princip predstavljaju opasni vidovi uništenja prirode, osiromašeni
prirodni izvori koji razvoj i potrošnja izazivaju.
Treći – Visoko razvijeni „Centar“ poništava značajnu tekovinu
civilizacije, kao što je država blagostanja, jer svojim ekstremnim akcijama
dovodi do ponovnog stvaranja socijalne države.
Četvrti vid, formiranje nove kastinske podele sveta, koji možemo nazvati
tehnološki kolonijalizam, stavlja države Trećeg i Četvrtog sveta u moderno
dužničko ropstvo i osiromašenje.
Na vrhu svetske piramide nalaze se najbogatije zemlje sveta, koje su
se posle pada realnog socijalizma udružile u koaliciju 7 najbogatijih
zemalja sveta. Njih čine: SAD, Engleska, Francuska, Nemačka, Kanada, Italija
i Japan. Na Samitima, sastancima šefova država, odlučuje se o važnim ekonomskim
i političkim pitanjima, bitnim za svetski poredak. Važne međunarodne institucije,
kao što su Savet bezbednosti OUN, MMF, Svetska banka za razvoj, NATO,
izvršioci su najvažnijih odluka Grupe 7. Koalicija se zasniva na jedinstvu
interesa za održavanje mira, stabilnosti svetskog sistema i naročito privilegovanog
položaja vladajućih zemalja. Ovo jedinstvo narušavaju ekonomski i trgovinski
sukobi.
Vladajuća koalicija u svom sastavu ima tri različite forme kapitalizma
koji su međusobni rivali:
1) Dominantan je „Hiperliberalni“, „Kasino“ ili
„Darvinistički“ kapitalizam. Neoliberalni kapitalizam uspostavlja
ravnotežu uvođenjem finansijske discipline, smanjivanjem birokratije i
prenošenjem kapitala u privatnu inicijativu. Na Istoku svojim prisilnim
merama obezbeđuje kapital za obnovu svoje tržišne ekonomije i razvijanje
preduzetništva. Negativne strane ovog kapitalizma su u okviru transnacionalnog
kapitala, gde proizvodni kapital često zamenjuje i nadjačava špekulativno-finansijski
kapital, koji je sklon brzom bogaćenju.
2) Drugu formu predstavlja zapadno-evropski socijalni kapitalizam koji
stvara ravnotežu između ekonomske konkurentnosti i države blagostanja,
svojim socijalnim merama, preraspodelom prihoda i društvenom kontrolom.
3) Posebnu formu kapitalizma predstavlja japanski, paternalistički kapitalizam
koji ukršta konfučijansku i zapadnu civilizaciju, stvara ravnotežu između
slobode pojedinca i kohezije grupe, individualne motivacije i solidarnosti.
4. Treći svet-periferna društva
-Obeležja
Na dnu svetske piramide moći nalaze se poluperiferna i periferna društva.
A) Poluperiferna društva sačinjavaju manje razvijene države , u pogledu
stepena industrijskog razvoja. Ovde razlikujemo dve grupe. Prva grupa
su novoindustrijalizovane zemlje kao što su Meksiko, Brazil, Argentina,
Južna Koreja, Tajvan. U drugu grupu spadaju države bivšeg realnog socijalizma:
SSSR, Čehoslovačka, Mađarska, Jugoslavija.
B) Periferna društva su prava suprotnost „Centru“, u koja
spadaju:
a) tehnološki manje razvijena društva
b) ekonomski siromašne države
c) ekonomski, tehnološki, politički i vojno podređena i zavisna društva.
Periferna društva čini najveći broj država koje pripadaju Trećem svetu,
ali i neke države bivšeg realnog socijalizma, kao što su Albanija, Rumunija,
Kina i Vijetnam.
Odnosi nejednakosti i podvlašćenosti su stalna obeležja novog svetskog
društva od 16. veka pa nadalje, menjane su samo forme nejednakosti.
-Produbljivanje jaza između svetova
Uočavamo podelu savremenog sveta na:
a) bogati „Centar“ ili „Sever“ tj. Prvi svet kako
se još zove
b) „Srednju zonu“ ili Drugi svet i
c) poluperiferiju i periferiju, „Jug“ tj. Treći i Četvrti
svet.
Sve više se uočava jaz između „Centra“ i Trećeg i Četvrtog
sveta, koji se vidi u tome da u siromašnim državama proizvodnja iznosi
samo 5% od proizvodnje u bogatim državama. Bogate zemlje au 25 puta ekonomski
jače od siromašnih društava. Uzroci negativnog toka su: veliki porast
stanovništva u zadnje 3 decenije (uvođenjem medicinske zaštite smanjena
je smrtnost dece), pad cena sirovina i porast kamata doveo je zemlje u
razvoju u dužničko ropstvo, dugovi su povećani, a platežna sposobnost
je smanjena.
5. Srednja zona sveta-zona tranzicije
Tranzicija predstavlja prelaz iz jednog tipa socijalnog, naročito ekonomskog
i političkog sistema u drugi. Zonu tranzicije su 80-tih godina činile
zemlje srednjeg prihoda (od 2.500-5.000$ po glavi stanovnika). Od tada
se odvijalo više talasa tranzicije.
Prvi talas se odvijao u zemljama gde se sa vojne diktature prešlo na demokratski
višepartijski sistem, kao što su Španija, Portugal i Grčka. Drugi talas
je zahvatio zemlje Latinske Amerike (Čile, Argentina i Brazil). Sa političkim
aspektom u tranziciji se odvijao i ekonomski aspekt:
1) smanjenjem uloge države u ekonomskoj delatnosti i jačanjem tržišne
ekonomije i
2) prenošenjem državne svojine u režim privatne, putem privatizacije
Treći talas tranzicije odvijao se u zemljama Jugoistočne Azije, koje predstavljaju
model uspešne tranzicije, kao što je model „Četiri azijska tigra“
(Južna Koreja, Honkong, Singapur, Tajvan). Poslednji talas oločen je u
tranziciji postsocijalističkih društava.
POSTSOCIJALISTIČKA DRUŠTVA – DRUŠTVA U TRANZICIJI
1. Istorijski prethodnik – realni (autoritarni) socijalizam
-Posebna istorijska putanja
Osnovna specifičnost 1/3 svetskog stanovništva čine društva nastala rušenjem
realnog socijalizma u Evropi i transformacijom sistema u Kini, u jedan
oblik kapitalizma ili mešovitog društva. Ova društva su imala specifičnu
istorijsku putanju. U nekim od tih država socijalnom revolucijom srušen
je poluperiferni kapitalizam i uspostavljen je autoritarni socijalizam.
U drugoj fazi nastaje suprotna situacija. Dolazi do prelaska iz socijalizma
u jednu formu kapitalizma. U realnom socijalizmu industrijalizacija predstavlja
materijalnu pripremu za brzi prelazak u nov poredak.
-Obeležja realnog socijalizma
Autoritarni, birokratski socijalizam je nastao u društvima u kojima je
industrija bila nerazvijena i koja su bila ekonomski nerazvijena. Ta društva
nisu uspela da izvrše modernizaciju, da razviju industriju, i ne samo
to. Kod nekih siromašnih društava realnog socijalizma je postojala represivna
modernizacija i industrijalizacija. U centralnoj i Istočnoj Evropi realni
socijalizam je nastao spoljašnjom intervencijom Crvene armije posle II
svetskog rata. Bitna obeležja ovog tipa autoritarne modernizacije i sistema
realnog socijalizma su:
A) Ubrzanu industrijalizaciju podstiče i rukovodi državna elita, a ne
tržište i buržoazija. Država raspolaže političkom moći i ima sva svojinska
ovlašćenja. Privredom upravlja državna birokratija, koja ima dva osnovna
cilja. Proklamovani cilj je ubrzan razvoj, kako bi se stigao i pobedio
Zapad. Skriveni cilj jeste proširivanje moći vladajuće demokratije.
B) Drugo obeležje je politička represija, gde je isključiva vlast države
nad pojedincima, da bi vremenom ta represija bila ublažena i postala selektivna
tj. individualna.
C) Razvija se industrija, a rad radnika je težak. Uz industrijsko društvo,
sistem školstva je takav da stvara klasu intelektualaca, obrazovni kadar
koji je nosilac modernizacije i koji prevazilazi broj fakultetski obrazovanih
u zapadnim zemljama.
D) Država omogućava zadovoljenje fizičkih i kulturnih potreba svojih stanovnika,
punu zaposlenost, pristup obrazovanju, brigu o zdravlju, po čemu se vidi
razgranat sistem socijalne države koji je jači od nekih bogatih kapitalističkih
država. Radničkim i seljačkom sloju je dozvoljen pristup školovanju. Država
sa jedne strane garantuje ta dobra, da bi sa druge strane individui ograničila
slobodu, samostalnost i mogućnost da se bori za svoj interes. Sve što
pojedinac dobija, npr. stan ili neku drugu materijalnu vrednost, dobija
zahvaljujući državi, pa na taj način vlast nagrađuje poslušne, a kažnjava
slobodoumne.
-Kriza i slom
Ova represivna modernizacija i socijalni sistem izazivaju sve veću krizu
koja dovodi do rušenja sistema. Tome doprinosi, odnosno inicira slom,
potpuna vlast politike nad ekonomijom, koja stvara samovolju (voluntarizam)
i neodgovornost za ekonomske odluke, usled čega se novostvoreno bogatstvo
neplanirano troši. Postojanje monopola političke moći dovodi do degradacije
sposobnosti upravljanja, razvoja naučno-stručnog stvaralaštva i stagniranja
radne motivacije proizvođačkih snaga.
Drugi veliki uzrok nastaje zbog birokratske selekcije, po kojoj se na
upravljačke položaje postavljaju ljudi po principu poslušnosti, a ne po
sposobnosti i stručnosti. Takva upravljačka klasa nema sposobnost da stvarno
upravlja razvojem društva.
Treći uzrok nastaje usled dugogodišnjih loših posledica autoritarne socijalne
države, jer se sa malo rada imala socijalna sigurnost i zaštita i moglo
se lako ući u redove upravljačke klase. Tako je socijalna država, kao
tekovina modernog društva i zadovoljavanjem socijalnih potreba, pasivizirala
većinu ljudi, a ograničavala inicijativu stvaralaštva naprednih pojedinaca.
2. Različiti tipovi postsocijalističkih društava
Kao posledica krize prestaje blok realnog socijalizma, pa od 8 nastaje
27 država, u kojima tranzicija predstavlja prelaz iz oblika jednopartijske
dominacije u višepartijski, demokratski sistem i vrši se pretvaranje državne
svojine u privatnu. Civilizacijske razlike koje su postojale između ovih
država sada utiču na tempo i uspeh tranzicije. Od jedinstvenog bloka realnog
socijalizma sada nastaje više tipova društva u rasponu od modernog industrijskog
društva do Nove Poluperiferije, odnosno Periferije Evrope. Prvo, razlike
se vide u nivou ekonomske i tehnološke razvijenosti (od 700 do 10.000
$ po glavi stanovnika). Drugo, tempo tranzicije i prelaza u demokratske
forme političkog sistema, različit je u ovim državama. Treće, različita
je stabilnost i razvijenost demokratije i demokratske političke kulture.
Četvrto, različit je intenzitet nacionalnih, socijalnih i religijskih
konflikata. Karakteristično je da su sve multinacionalne zajednice prestale
da postoje, a u državama koje su pripadale poluperiferiji, separacija
se odvija putem ratnih sukoba, a ne mirnim putem.
3. Poluperiferna postsocijalistička društva
Poluperiferna postsocijalistička društva, kome pripada i bivša Jugoslavija,
čine najveći broj ovih zemalja.
-Legalna i nelegalna privatizacija
U ovim društvima režim privatne svojine nastaje na dva načina. Prvi, klasičan
način, nastaje iz svojine vlasnika. Drugi i glavni način, paralelno sa
ovim, nastaje putem prelaza akumulirane državne svojine u privatnu. Ovaj
transfer odvija se kroz svoja dva velika vida, tj. prelaz državne i društvene
svojine u privatnu:
A) formalno-vlasnička privatizacija i
B) nevlasnička (nelegalna) privatizacija.
A. Vlasnička privatizacija
Ovo je centralni oblik prelaza državne svojine u privatnu. Preraspodela
svojine ima više svojih oblika, modela, koji se dosta razlikuju u Češkoj,
Mađarskoj, Poljskoj i Rusiji. Odvijao se različit tempo, obim i karakter
privatizacije. U ovom procesu vrši se velika preraspodela ekonomske moći
i stvara se nova struktura vlasništva. Državna svojina prenosi se na privatne
vlasnike posredstvom akcionarskog vlasništva. Jedan njihov vid su „vaučeri“,
besplatni ili beneficirani kuponi, a njihovi vlasnici su svi zaposleni,
penzioneri i deo nezaposlenih radnika. Akcije predstavljaju novčanu kompenzaciju
za minuli rad, za učešće u stvaranju kolektivne svojine. Drugi vid transfera
predstavlja pravo upravljača, menadzera, na veći paket internih akcija.
Treći oblik predstavljaju „vaučeri“ koji postaju vlasništvo
velikih paradržavnih ili samostalnih fondova. Na ovaj način je izvršen
prvi krug velike preraspodele vlasništva, prenošenjem u ruke velikog broja
sitnih akcionara. Pri tome većina radnika, penzionera i nezaposlenih,
koji žive siromašno, prodaje ispod cene svoje akcije. Istovremeno prodaju
se i tzv. „tržišne akcije“ koje se na otvorenom ili zatvorenom
tržištu prodaju prema njihovoj procenjenoj, knjigovodstvenoj vrednosti,
koja je takođe ispod realne vrednosti.
Uporedo sa ubrzanom akumulacijom kapitala u privatne ruke i stvaranjem
bogatstva u privatnoj svojini, nastaje i skriveni vid nelegalne privatizacije.
B. Nelegalna privatizacija
Ovaj oblik možemo nazvati „nevlasnička privatizacija“. U ovom
transferu glavnu ulogu igra politička, upravljačka elita, stalež funkcionera
koji omogućava ovaj prelaz. Jedan vid njegovog posredovanja je direktno
pravo raspolaganja društvenom svojinom od strane upravljača, direktora.
Drugi oblik posredničke uloge je moć odlučivanja, donošenja upravnih i
administrativnih odluka kojima se omogućava monopolska dobit privatnoj
firmi. Direktor državnog i društvenog preduzeća, ili politički funkcioner,
koji je i vlasnik privatne firme, zahvaljujući svom položaju prenosi društveni
kapital u privatni.
Politička elita, sloj funkcionera, igra na dva koloseka. Prvo, državna
svojina im je ekonomski temelj političke moći i drugo, omogućava im skriveno
prelivanje iz javnog u privatni trezor, jer se vrši „buržoaziranje
birokratije“.
-Deformisana ekonomska i socijalna struktura
Ekonomska i socijalna struktura su deformisane usled velikih razmera nelegalne
privatizacije, pa na taj način dobijaju se obeležja poluperifernog društva.
Nelegalna privatizacija izvan je zakonske zone i povezana je sa visokim
stepenom kriminalizacije ekonomije. Npr. oko 60% ruske privrede povezano
je sa kriminalom i mafijom, a 50% prihoda troši se za kupovinu državnih
funkcionera. Moćna zona sive ekonomije povezana je sa mafijom, stvarajući
veliko bogatstvo koje bogataši previše troše ili prenose u inosrtanstvo.
Većina bogataša i funkcionera, koji pripadaju novoj klasi u sektoru preduzetničkog
i uslužnog kapitala, sposobnih i kompetentnih preduzetnika i menadzera,
blokirani su od strane birokratske države.
Deformisana ekonomija dovodi do stvaranja velike socijalne polarizacije
i degradacije koja obuhvata više slojeva društva, od industrijskih radnika
u državnim i privatnim uslužnim delatnostima, stručnjake, prosvetne radnike,
inženjere i tehničare, penzionere, sve do omladine i sve njih dovodi do
velikog osiromašenja. To se vidi iz primera da je u 11 zemalja tranzicije
porastao broj potpuno siromašnih, pa je za 5 godina došlo do toga da 70%
stanovništva živi ispod granice siromaštva. Preraspodela svojine vrši
se isključivo u korist manjine, pa se stvara sve oštrija polarizacija.
-Poluperiferni politički sistem – ograničena demokratija i novi autorizam
Novi politički sistem poluperifernih društava doveo je do toga da se zajedno
nalaze ograničena demokratija i novi autoritarizam, koji je još uvek dominantniji.
Nova demokratija zasniva se na višepartijskom sistemu, pravnoj državi
i slobodama i pravilima građana. Od 1990. godine do 1995. godine, od 76
demokratija, broj se povećao na 117 demokratija.
Novi autoritarizam karakteriše nekoliko država u tranziciji. Neka poluperiferna
društva se zasnivaju na predsedničkom sistemu, koji dobija vid autokratske
vladavine. Izrazito autoritarni duh političkih elita, vođstva skoro svih
političkih stranaka dovodi do učvršćenja autoritarizma. I sama težnja
narodnih masa je za stvaranje autoritarne socijalne države na čelu sa
jakim vođom, kao način da se osigura sigurnost građana i elementarni red.
4. Potencijal za osvajanje modernijeg društva
Tranzicija u postsocijalističkim društvima traje tek nekoliko godina,
pa ne treba gledati na njihov tok ni pesimistički, ni previše optimistički,
jer ima dosta nepredviđenih okolnosti, ali materijalni i ljudski potencijal
kojim raspolažu, može da pokrene i usmeri tok preobražaje ka višem nivou.
Neizvesna je budućnost Rusije, Srbije i Crne Gore, Slovenije ili Mađarske,
koja će od njih stagnirati, a koja napredovati. Razlike su izraz loših
opcija koje su elite birale, a koje se mogu promeniti. Npr. privatizacija
može da bude brža, legalna i javna, ekonomija može da bude nezavisnija
od politike, socijalne razlike mogu da se ublaže, pravna država može da
bude jača, demokratska kultura da bude zastupljenija i na višem nivou.
Stvaranje modernijeg sveta omogućava veliki broj visokoobrazovanih stručnjaka,
moćan ljudski kapital i kritički stav građana koji pokreću razvoj ka višem.
Tranzicija predstavlja:
1) prelaz državne u privatnu svojinu
2) prelaz sa jednopartijskog na višepartijski sistem, što je istorijska
neminovnost. Stvaranje modernijeg društva kod nas možemo da ostvarimo
razvijanjem tržišne ekonomije, jačanjem sektora privatne svojine, jačanjem
demokratije i istovremeno uspostavljanjem socijalne forme društva.
ZAKLJUČAK
Iz svega ovoga što smo mogli da saznamo o globalizaciji i novom svetskom
poretku, mogli bi da zaključimo da naše društvo treba da se još dosta
transformiše kako bi i mi bili deo te Ujedinjene Evrope. To će se jasnije
istaći ako se krene istorijski od 2000. do 2005. godine.
Krajem 2000. godine kod nas je došlo do transformacije društva sa autoritarnog
socijalističkog sistema na demokratski poredak i iz jednopartijskog u
višepartijski. Zatim, nša država, do tada Savezna Republika Jugoslavija,
promenila je naziv u Državna zajednica Srbije i Crne Gore, što predstavlja
slabiji suverenitet od države. Evropska zajednica, OUN, a naročito Savet
bezbednosti i MMF, rukovode našom političkom i ekonomskom strukturom,
tako što nas uslovljavaju svojim donacijama i našim obavezama koje treba
da ispunimo prema njima.
Još jedna od promena koja se odvija kod nas na ekonomskom nivou, je prelazak
svojine iz državnog i društvenog u sektor privatne svojine, osnivanjem
malih i srednjih preduzeća, putem prodaje preduzeća na tenderu i otkupljivanjem
dela kapitala od strane akcionara.
Izvoz vode, voća, poljoprivrednih proizvoda i stočarstvo, uslovljeni su
sertifikatima, što znači da ko nema jedan od svetski priznatih sertifikata,
ne može od 2006. godine da izveze gore navedeno iz naše države.
Mi smo pod direktnim ingerencijom Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD),
što se videlo neposredno iz izveštaja sa Skupštine EBRD-a koja se održala
u Beogradu u maju 2005. godine. Naš položaj je dosta podređen, nepovoljan
i konstantno uslovljen zahtevima od strane Evropske banke. Evropska banka
je osnovana 1991. godine da pomogne razvoj postkomunističkih država, a
pristup finansiranju im je dosta komercijalan, pa osim što pomažu, oni
i zarađuju od tih država osnivajući svoje banke koje daju kredite sa visokim
kamatama. Npr. Prokredit banka daje kredite malim i srednjim preduzećima
sa kamatom od 17%. Dosta im je subjektivan pristup državama bivšeg realnog
socijalizma, pa prema državama od kojih imaju strateški veći interes,
veće im i daju beneficije.
- Literatura, osim svakodnevne štampe, članak iz časopisa „NIN“
od 26.05.2005. godine.
PROČITAJ
/ PREUZMI I DRUGE SEMINARSKE RADOVE IZ OBLASTI:
|
|
|
|