Karakteristike socijalizma i razlozi njegovog kraha

Pojam političke ideologije vezan je uz nastanak moderne demokratske politike, uz njenu vrednosnu i interesnu narav. Taj pojam uključuje ponajpre iskaze o vrednostima zajedničkog života, vrednovanje političkih tvorbi i delovanje prema nekim uverenjima ili zamislima o dobrom ili ispravnom stanju s nakanom zasnivanja, mobilizovanja, usmerivanja, organizovanja i opravdavanja određenih načina ili smerova delovanja, a anatemiziranja ostalih. Usto, pojam političke ideologije uključuje izražavanje interesa određenih socijalnih aktera (socijalnih grupa, klasa), te nastojanje da se tim interesima osigura prevlast u javnosti i političkom procesu. Napokon, pojam političke ideologije posve je moderan pojam, njegova istorija počinje tek s Francuskom revolucijom.
Bliska povezanost pojma ideologije s političkim delovanjem i političkom moći odredila je njegovu istoriju i njegovu pretežno negativnu upotrebu. Političke ideologije nisu tek pasivni izrazi društvenih i klasnih interesa, one imaju izvesnu autonomiju te sposobnost da motiviraju i vode političko delovanje i tako utiču na društveni život. Omogućuju da socijalne činjenice dobiju političko značenje, daju smisao elementarnim društvenim procesima i osvetljuju događaje, a svakidašnje empirijske pojave uzdižu na nivo istorije. Povezane su sa socijalnim i istorijskim prilikama u kojima se razvijaju i političkim interesima kojima služe. Čine deo iskustva vremena u kojem su oblikovane, iz kojega dobivaju vrednost i smisao i za koje predstavljaju istinu. Zato se funkcije ideologije u modernom dobu ne mogu nadomestiti drugim ljudskim radnjama.
U nastavku ovog rada, međutim, nećemo se baviti pojmom političke ideologije uopšteno nego određenom i konkretnom političkom ideologijom – socijalizmom. Reč je o socijalizmu kao političkoj ideologii i idealima koji su zastupljeni u njoj.

1.1 Ideal jednakosti u političkoj ideologiji socijalizma

Socijalizam nije postao politička doktrina sve do ranog XIX veka kada se razvio kao reakcija na pojavu industrijskog kapitalizma. U svom najranijem obliku socijalizam je uglavnom bio revolucionaran ili utopistički. Krajem XIX veka pojavilo se reformističko socijalističko učenje, a tokom većeg dela XX veka socijalistički pokret bio je podeljen na dva suprotstavljena tabora: komuniste i socijaldemokrate. Osnovni elementi socijalizma su:
• zajednica - suština socijalizma je u viđenju ljudi kao društvenih bića koje povezuje čovečanstvo;
• bratstvo - šire značenje pošto se odnosi na sve ljude, daju prednost saradnji u odnosu na takmičenje;
• društvena jednakost - ovo predstavlja osnovnu vrednost socijalizma jer socijalisti prevashodno naglašavaju jednakost ishoda a ne jednakost šansi; potrebe- materijalna dobra bi trebalo da budu raspodeljena i prema potrebama a ne samo na osnovu sposobnosti i rada;
• društvena klasa socijalizam se često dovodi u vezu sa oblikom klasne politike i povezuje se sa interesima potčinjene i ekspoloatisane radničke klase;
• zajednička svojina - socijalisti zastupaju ideju zajedničke svojine pošto ona predstavlja sredstvo kojim se povezuju materijalni resursi za zajedničko dobro.
Osnovna razlika između građanskih i socijalističkih društava upravo se sastoji u tome što u socijalizmu ova dva principa - jednakost i sloboda – moraju ići zajedno, što kvalitativno menja i sam smisao slobode. Tada sloboda nema usko pravno i političko značenje (sloboda kao pravo da se slobodno govori, piše, udružuje i bude zakonom zaštićen pojedinac kao građanin države) - već dobija mnogo dublji i širi smisao, pretvarajući se u mogućnost i zahtev za samorealizacijom čoveka.
Građansko društvo može prihvatiti samo prvi smisao slobode – politički - jer on pod svaku cenu ne implicira društvenu jednakost svih građana već se zadovoljava jednakim pravima u okviru elitnih slojeva, tj. onih kojima je dostupan pristup građanskoj kulturi (novine, časopisi, nauka, umetnička dela i sl.).
Ono je nesposobno čak i da proglasi drugi smisao slobode – ljudski – jer bi protivrečilo nekim temeljnim principima na kojima počiva (princip slobodnog sticanja i zaštite privatnog vlasništva, i sa tim tesno povezano, shvatanje da su ljudi „po prirodi“ nejednaki i da od toga zavisi ko će u društvu zauzeti koje mesto u hijerarhiji).
Jedna od ključnih ideoloških okosnica socijalističkih društava, jeste ideja socijalne pravde (društvene jednakosti). Ta programska ideja u empirijskoj istoriji socijalizma stalno se suočava s stratifikacionim i klasnim tendencijama unutar tih društava. Sve izrazitije društvene nejednakosti u strukturi ovih društava, stavljaju pred nove dileme teoriju socijalističkog razvitka. Pitanje je: koji deo društvene strukture (normativni ili relano klasni) ima relevantniji značaj za istorijski razvoj socijalizma. Nije li možda, i samo pitanje retoričkog karaktera?
Socijalistička ideologija u svojoj osnovi ima ideju socijalne i političkem jednakosti, koja će se ostvariti ukidanjem privatnog vlasništva. Termin se javlja sredinom 19. veka, a prvobitno označava protivljenje individualizmu kojem suprotstavlja kolektivizam i ideju jednakosti.
Politička jednakost ostvarena u liberalno-demokratskim poredcima nastoji se dopuniti socijalistima još važnijom društvenom jednakošću. Prvi uzori se nalaze u utopističkim projektima novog veka osobito u ideje Saint-Simona, Fouriera i Owena.
Socijalisti nastoje koncept političke jednakosti preneti i u društvenu sferu. Socijalisti smatraju da istorijski zakoni neminovno vode prema uspostavljanju novog socijalističkog društva.
Celokupna istorija pokazuje se klasnim sukobima ruše stare „društveno-ekonomske formacije“. Naglašavaju da je propalo robovlasničko društvo, feudalno, pa je takva sudbina neizbežna i za kapitalizam. Propast je uzrokovana klasnim sukobima, a stari poredak uvek ruši sukob klasa; robovlasništvo sukob robovlasnika i robova (kao primer revolucije navode Spartakov ustanak); feudalizam sukob feudalaca i kmetova, a kapitalizam će srušiti sukob kapitalista i radnika.
Radnička klasa stoga ima istorijski zadatak stvaranja budućeg besklasnog društva, a njezini su interesi proglašeni interesima celog čovečanstva. Prema marksističkoj doktrini sama istorija svojim zakonima vodi prema novom društvu jednakih i slobodnih ljudi.
Antropološka slika socijalizma je optimistička, polazi se od pretpostavke da su ljudi izvorno dobri, ali da ta karakteristika ne može doći do izražaja zbog društveno-ekonomskih okolnosti koje društvo dele da podređene i povlaštene, na one koji rade i one koji iskorištavaju njihov rad.
Naglašava se rad kao osnova ljudske egzistencije, „čovek je čovekom po radu“ te se traži „pravedna raspodela“ dobara prema radu. Socijalistička ideologija se uspela realizovati kao politički poredak u socijaldemokratskoj i boljševičkoj varijanti. Anarhizam koji uz socijaldemokraciju i komunizam-boljševizam spada u socijalističku doktrinu nije se uspeo realizovati kao poredak. On uostalom i nastupa protiv poretka, zagovara zajedničko vlasništvo sredstva za proizvodnju i raspodelu prema potrebama, dok bi samo društvo bilo organizovano kao skup slobodno udruženih komuna u kojim se odlučuje na osnovu opšte suglasnosti svih članova utemeljen u moralu. Anarhisti su se inspirirali idejama Proudhona i Pariške komune iz 1871. godine. Istaknuti anarhisti Bakunjin i Kropotkin zalagali su se za društvo bez države i privatnog vlasništva. Odlučno su odbacivali svaku formu socijalističko reformizma i sukobljavao se s komunizmom i socijaldemokracijom. Cilj je stvaranje bez klasnog komunističkog društva, utemeljenog na društvenom vlasništvu sredstava za proizvodnju, shvaćenom kao pretpostavkom društvene jednakost.
Rad se smatra izvorom društvenog života a plodovi rada se distribuiraju neposredno mimo tržišta u pravednoj razmeni na osnovu individualnih potreba. Nestala je podela na siromašne i bogate, vladajuće i podređene, svi slobodno.
Naglašavaju da se jednakost može ostvariti socijalnim zakonodavstvom i državnom intervencijom u privredu. Krajem 20. veka socijaldemokrati kroz teoriju „trećeg puta“ odustali su državnog intervencionizma i počeli zagovarati slobodno delovanje tržišta. Osnovna ideja je bila da će smanjenja poreza koje će omogućiti povećanje profita dovesti do novih investicija, a samim time i do otvaranja novih radnih mesta te u budućnosti omogućiti porast izdvajanja za socijalne programe.
No nakon početnih uspeha ta se strategija pokazala kao promašaj pa se većina socijaldemokratski stranka vraća naglašavanju socijalne jednakosti i shodno tome neizostavnoj ulozi države u privedi i socijalnoj politici.
Socijalizam ne stupa na istorijsku pozornicu da bi ponavljao postupke buržoazije, koja je u biti uvek bila inspirisana sebičnim interesima privatnog vlasništva, već da ostvari nove dimenzije ljudskih odnosa i sloboda. To je društvo koje donosi oslobođenje radničkoj klasi, ali i svim drugim slojevima društva. To je oslobo]enje društva od klasne dominacije, od podele društva na klase i ugnjetavanja većine od strane manjine.

1.2 Socijalizam 1945-1980

Kada govorimo o bivšoj SFRJ, neophodno je napomenuti da je ona prva od zemalja narodne demokratije koja je oštroj kritici podvrgla komandno - administrativni sistem i krenula putem traženja novih metoda izgradnje socijalizma. Nijedna druga zemlja u toku 40 godina nije ostvarila toliko reformi, promena u ekonomskom i političkom sistemu, niti je usvojila toliko ustava i njihovih izmena.
Mada je prvobitno nastala kao centralizovana država, rešavanje nacionalnih problema teralo je Jugoslaviju prema federaciji. Usvajanjem Ustava iz 1974. godine, prema kojem su republike i autonomne pokrajine dobile široke nadležnosti, političku i ekonomsku samostalnost, članice federacije su stekle državni status. Omogućena je široka zakonodavna delatnost republičkih parlamenata i saradnja sa međunarodnim organizacijama. Obnovljeno je Veće naroda sa statusom samostalnog skupštinskog doma, sada u novom obliku, kao veće republika i pokrajina. Započeo je period kulta nacije. Na nov način tumačen je i status autonomnih pokrajina i njihov položaj u federaciji, premda su bile u sastavu Srbije, obe pokrajine imale su prava faktički jednaka republičkim .
Republike su se polako počele ponašati kao nacionalne države jer su razvijale nacionalne privrede i ostvarivale samostalnu međunarodnu saradnju odnosno ponašale su po principu „Jugoslavija je ono što se one dogovore i savezna država nije ništa drugo do servis federalnih jedinica“. Postepeni ustavnopravni razvitak SFRJ iz federacije u konfederaciju pokazao je da jugoslovenska politička oligarhija nije bila zadovoljna stepenom nacionalne ravnopravnosti u sistemu federacije (u užem smislu) pa je oktroisala konfederaciju (odnosno njen državni oblik, koji je njoj sasvim blizu). U samom ovom preuređenju države, koje utvrđuje poseban položaj Srbije u konfederaciji, oslikava se sačuvani kontinuitet nepoverenja u srpsku naciju i izražava bojazan od njene hegemonije .
Pokretačka snaga rušenja socijalističkih federacija bio je separatizam u onim republikama, čiji je osnovni cilj stvaranje samostalnih država. To je bilo moguće zbog ukupne destabilizacije društva koja je bila posledice političke, ekonomske i ideološke krize.
Raspadu socijalističkih federacija doprinosila je i društveno nefunkcionalna razuđenost njihove državnosti na dva ili više nivoa – saveznom i republičkom. Paralelno sa sticanjem drugih uslova za nicanje nacionalizma, republike i pokrajine socijalističkih federacija su sve više bivale države, da bi na kraju svog federalnog življenja to bile više i od same savezne države.
Jačanje samostalnosti republika i zaoštravanje nacionalizma morali su na kraju ugroziti i opstanak federacije. U uslovima višenacionalne države, svako zaoštravanje socijalno - ekonomskih problema iste neminovno pretvara u nacionalne nesuglasice. Međunacionalne protivurečnosti, koje su postojale na tlu nekadašnjih
višenacionalnih federacija, predstavljale su povoljnu podlogu za razvoj novih nacionalnih država. Glavna pokretačka snaga tih država je nacionalizam. Osnovni uzrok raspada višenacionalnih fedaracija je prividno rešeno nacionalno pitanje – bivša SFRJ je očigledan primer tog prividnog rešenja.
Nacionalno pitanje u socijalističkom zamljama nije bilo rešeno, samo je snagom socijalističke ideologije disciplinovano i potisnuto u drugi plan društvenih zbivanja i tim tretmanom faktički ostalo i zapleteno i nerešeno. Tito je isticao: „U Jugoslaviji se više ne ističe da li je neko Srbin, Hrvat ili pripadnik neke druge nacionalnosti. Danas u našoj zemlji nema više trzavica između republika već u pojedinim republikama i srezovima ima čisto lokalnih trzavica, koje su pozitivne, jer guraju naprijed“ .
Bivša SFRJ je kao celina predstavljala spoj različitih nacija i veroispovesti i u njoj je, tokom celog njenog postojanja, vođena borba oko dominacije određenih nacija i religije. Po načelima komunizma građani te države jesu se držali odvojeno od religije i smatrali da su svi jednaki, ali ne možemo pobeći od onoga što jesmo i što smo dobili rođenjem. A, verskih nesuglasica na tlu Balkana bilo je od davnina, a s obzirom da on predstavlja most između Istoka i Zapada, islama i hrišćanstva, neminovno je da će neslaganja i sukoba biti i u budućnosti.
Nacionalne strasti i mržnja, koje datiraju iz davnina i posledica su mnogih neostvarenih želja, morali su isplivati na površinu. Odlazak te ideologije sa mesta državne ideologije, omogućio je da formalno odstranjene nacionalne strasti i verski problemi izbiju u prvi plan, i to se prvo moralo desiti u višenacionalnim sredinama.
Tako je nacionalizam postao glavi pokretač antisocijalističkih društvenih zaokreta u svim onim zemljama Istočne Evrope, SSSR-u i SFRJ, koje su „podgrađivane krhkom ideologiziranom konstrukcijom zajedništva raznorodnih nacija dobre volje“ . Kriza ekonomskog sistema, koju su izazvali pad socijalističkog režima i težnje za prodorom kapitalizma na tlo Istočne Evrope, takođe je uslovila nastanak novih nacionalnih država. Nacionalne političke elite su da bi prikrile dubinu ekonomske krize u prvi plan isticale nacionalna pitanja i na taj način građanima se veštačkim putem nameće nacionalna problematika kao pitanje od vitalnog značaja za državu.
Krajem osamdesetih godina prošlog veka bivša SFRJ je bila na pragu duboke ekonomske i političke krize. Na prelazu u devedesete država je tragala za putevima izlaska iz nastale situacije i pokušavala da otpočne složenu reformu, koja je u privrednoj sferi podrazumevala prelazak na poslovanje po tržišnim principima, a u političkoj sferi prelazak na višepartijski sistem.
Promene u zemljama u regionu i odlazak socijalističkog načina vođenja države i privrede, nagoveštavale su i promene u SFRJ. Među ekonomskim problemima izdvajali su se: kritično stanje u oblasti održavanja spoljne platežne moći, pad industrijske proizvodnje, porast opštih i strukturnih disproporcija u ekonomskim odnosima sa inostranstvom, brži porast potrošnje od rasta realnih materijalnih i finansijskih mogućnosti zemlje, rast cena i povećanje stope inflacije, opadanje produktivnosti rada i efikasnosti privređivanja, zaoštravanje problema nazaposlenosti, pad životnog standarda i zarada i produbljivanje socijalnih razlika .
SFRJ je postepeno prestala da postoji kao jedinstven ekonomski prostor, oko dve trećine roba proizvedenih u republikama i autonomnim pokrajinama nije uopšte prelazilo njihove granice, a u razmenu je išla samo jedna četvrtina od njihove ukupne proizvodnje. Ubrzo je većina stranaka nacionalnog opredeljenja, koje postaju dominantne političke snage, bila za prelazak na tržišnu ekonomiju, slobodu privatnog preduzetništva i otvaranje ka zapadnim ulaganjima i kapitalu.
Pad životnog standarda i masovna egzistencijalna nesigurnost u širokim društvenim slojevima u SFRJ potencirali su povratak naciji kao prirodnoj zajednici. Nacionalna dogmatika, istaknuta u prvi plan, biće iskorištena da se ekonomska kriza potisne u drugi plan i nacionalne političke stranke dožive kao spasioci nacije, države i tvorci nekog boljeg sutra. Ali, ratovi koji su sledili samo su produbili postojeću ekonomsku krizu, a ona je nastavljena i u periodu tranzicije.

1.3 Raspad socijalizma

Završetkom Drugog svetskog rata i formiranjem NATO pakta i Varšavskog bloka izvršena je bipolarna podela sveta. U periodu Hladnog rata dve Evrope su se razvijale u suprotnim smerovima. Zapadna Evropa se pod patronatom SAD-a uspešno oporavljala od ratnih razaranja, a Istočna Evropa je bila pod kontrolom SSSR-a i njen razvoj je stagnirao (u nekim državama i nazadovao). Ovi procesi, progresivnosti
i regresije, su se paralelno odvijali sve do pojave Mihaila Gorbačova i perestrojke, a 1989. godine ona je poremetila stanje ravnoteže među blokovima. A SFRJ, kao zemlja koja je bila osnivač trećeg bloka u periodu Hladnog rata – bloka Nesvrstanih zemalja, raspala se iste godine kada i SSSR (1991.).
Pred svim državama koje su nastale njenim raspadom stajao je zadatak izgrađivanja nacionalne države i institucija koje do tada nisu postojale. Sve te zemlje svoj samostalni put otpočele su procesom tranzicije. Slovenija i neke sovjetske države, ušle su uspešno u taj proces, a to je dokazano njihovim priključenjem Evropskoj uniji u maju 2005. godine. Za ostale države koje su nastale na tlu bivše SFRJ taj put je daleko teži i tragičniji.
Posle Drugog svetskog rata unutar jugoslovenske, federativno uređene, države našli su se okupljeni narodi koji imaju složene i različite istorijske puteve razvoja. A raspad jednopartijskog sistema označio je i rušenje jedinog zajedničkog ideološkog okvira, što se za višenacionalnu zemlju pokazalo kao ozbiljan destabilizujući faktor. Stvoreni vakum popunila je ideologija nacionalizma, koju su političke elite iskoristile za vršenje svoje vlasti. Ovakav način formiranja i razvoja država u našem regionu uzrokovao je i nestabilnost njihovog funkcionisanja, a već od početka, neke od njih suočile su se sa daljim raslojavanjem, pre svega Srbija i Bosna i Hercegovina.
Novonastale nacionalne države u Srednjoj i Istočnoj Evropi tek su počele uživati teško stečenu nacionalnu suverenost, a već se nalaze pred mogućnošću njenog rastakanja. One stoje pred dilemom ulaska ili odustajanja od Evropske unije. Scenario prihvatanja globalizacije u smislu pristupa evropskim i širim integracijama znači denacionalizaciju i prenos dela suvereniteta na nova zajednička nadnacionalna tela, a odustajanje od integracija značilo bi očuvanje koncepta zatvorene nacionalne države.

ZAKLJUČAK

Socijalizam nije postao politička doktrina sve do ranog XIX veka kada se razvio kao reakcija na pojavu industrijskog kapitalizma. Osnovni elementi socijalizma su: zajednica, bratstvo, društvena jednakost, društvena klasa, zajednička svojina. Osnovna razlika između građanskih i socijalističkih društava upravo se sastoji u tome što u socijalizmu ova dva principa - jednakost i sloboda – moraju ići zajedno, što kvalitativno mijenja i sam smisao slobode. Jedna od ključnih ideoloških okosnica socijalističkih društava, jeste ideja socijalne pravde (društvene jednakosti). Ta programska ideja u empirijskoj istoriji socijalizma stalno se suočava s stratifikacionim i klasnim tendencijama unutar tih društava.
Socijalistička ideologija u svojoj osnovi ima ideju socijalne i političkem jednakosti, koja će se ostvariti ukidanjem privatnog vlasništva. Politička jednakost ostvarena u liberalno-demokratskim poredcima nastoji se dopuniti socijalistima još važnijom društvenom jednakošću. Socijalisti nastoje koncept političke jednakosti preneti i u društvenu sferu. Radničke klasa stoga ima istorijski zadatak stvaranja budućeg besklasnog društva, a njezini su interesi proglašeni interesima celog čovečanstva. Naglašava se rad kao osnova ljudske egzistencije, „čovek je čovekom po radu“ te se traži „pravedna raspodela“ dobara prema radu. Rad se smatra izvorom društvenog života a plodovi rada se distribuiraju neposredno mimo tržišta u pravednoj razmjeni na osnovu individualnih potreba. Nestala je podela na siromašne i bogate, vladajuće i podređene, svi su slobodni, bez klasa i razlika.
Kada smo ulazili u poslednju četvrt dvadesetog veka, vladalo je mišljenje da se nalazimo na pragu postnacionalne ere, koja bi sa sobom donela i povlačenje nacionalne države sa svetske političke scene. Ali, naša bliska balkanska prošlost je pokazala suprotno.
Uspon nacionalizma krajem XX veka, čije su posledice najdublji trag ostavile na tlu bivše SFRJ, sastavni je deo socijalnih, ekonomskih i političkih promena u svetu. Raspad Sovjetskog Saveza i SFRJ, koji je bio posledica povlačenja socijalizma i uspostavljanja kapitalističke vlasti u ovom delu Evrope, omogućio je da dugo i duboko sakrivene nacionalne strasti dospeju u prvi plan svetskih društvenih zbivanja.
Nove nacionalne države nastale u Evropi od pada Berlinskog zida do danas potvrđuju nam da je politički konceptnacionalne države još uvek najrašireniji oblik političkog organizovanja naroda i država. Od tri najznačajnija geopolitička procesa u dvadesetom veku (Prvi i Drugi svetski rat i propast komunizma u Istočnoj Evropi), svaki je na svoj način osnažio koncept nacije i nacionalne države kao načela političkog organizovanja. Budućnost nove nacionalne države kao forme nacionalne države zavisi od načina i uspešnosti njenog suočavanja sa izazovima koji stoje pred njom. Na unutrašnjem planu izložena je centrifugalnim pritiscima, do kojih je doveo porast etničke politike.
Spolja, suočena je sa porastom moći nadnacionalnih tela, ubrzanim napretkom ekonomske i kulturne globalizacije. Suprotno očekivanjima, procesi globalizacije su u Istočnoj Evropi izazvali krizu identiteta kod nacija nekadašnjih socijalističkih, višenacionalnih federacija, a „izlaz“ su predstavljali nacionalizam i nova nacionalna država. Bez obzira na značajan politički, i pre svega, ekonomski uspeh evropskih integracija u poslednjih pedeset godina, nova nacionalna država kao forma nacionalne države „nije suvišna jer mnogi njeni politički i pravni mehanizmi nisu našli svoju zamenu.
Za sada je samo nacionalnodržavni okvir u stanju da bude zaštitni omotač demokratskim i liberalnim institucijama“ .

LITERATURA

1. J. Bazić, Srpsko pitanje, Institut za političke studije, Beograd, 2003.
2. G. Berić, „Zvijeri na okupu“, Most – časopis za obrazovanje, nauku i kulturu, br. 208, Mostar, 2007.
3. T. Cipek, Kultura sjećanja - 1918 - Povijesni lomovi i svladavanje prošlosti, 2007.
4. P. Golubović, Država u pokušaju, Službeni list SCG, Beograd, 2003.
5. J. Guskova, Istorija jugoslovenske krize 1990 – 2000, IGAM, Beograd, 2003.
6. Enciklopedija političke kulture, Savremena administracija, Beograd, 1993.
7. V. Jovanović, Za slobodu i narod, Platonova štamparija, Novi Sad, 1868. Z. Obrenović, Raspad Jugoslavije i politička nespremnost srpske elite na izazove raspada, Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd, 2004.
8. M. Podunavac, „Izgradnja moderne države i nacije: Balkanska perspektiva“, Godišnjak 2007, Fakultet političkih nauka, Beograd, 2007.
9. D. Simeunović, Teorija politike – rider, Udruženje „Nauka i društvo“, Beograd, 2002.
10. D. Simeunović, Novi svetski poredak i nacionalna država, Ferko, Beograd, 1995.
11. LJ. Tadić, „Komunistička partija Jugoslavije i srpsko nacionalno pitanje“, Zbornik Srpsko pitanje, Politika, Beograd, 1991.
12. E. Hejvud, Politika, Klio, Beograd, 2004.
13. I. Šiber, „Politička kultura, autoritarnost i demokratska tranzicija u Hrvatskoj“, Zbornik Civilno društvo i politička kultura, Cedet, Beograd, 2004.
14. H. Šulce, Država i nacija u evropskoj istoriji, Filip Višnjić, Beograd, 2002.

preuzmi seminarski rad u wordu » » »