Smatra
se da je kazna zatvora odnosno ograničenje slobode prestupnika odlukom
suda u postupku u kome je utvrđeno da se radi o učiniocu krivičnog
dela, nastala negde na prelazu iz Srednjeg u Novi vek. I pre ovoga
je postojao način kažnjavanja lišenjem slobode. Mnogi srednjovekovni
gradovi su imali lokalne tamnice, po pravilu veoma male, u koje se
moglo smestiti do 34 lica. Ovakav način zatvaranja lica je imao veoma
veliki značaj u doba dominacije inkvizitorskog postupka, jer su zatočenici
izlagani raznim oblicima mučenja kako bi se od njih iznudilo priznanje.
Ovakvo zatvaranje se koristilo i kao supsidijarna mera za neplaćeni
dug ili novčanu kaznu, a izuzetno se koristilo za zatvaranje jeretika
i političkih protivnika. Današnje kaznene ustanove potiču upravo od
takvih tamnica, u koje su zatvarana lica, koja je po tadašnjim shvatanjima
trebalo „popraviti“. U Engleskoj su u XVII veku postojali tzv. radni
domovi (workhouses) u kojima su boravila lica o kojima se niko nije
želio starati, skitnice, radnici oterani sa drugih imanja, duševno
i telesno bolesna lica, koja su tu dobijala hranu, ali nisu smeli
napuštati te domove i morali su veoma naporno da rade.
Krajem XVIII i početkom XIX veka kazna lišenja slobode se javlja kao
posebna mera u registru krivičnih sankcija, a sa njom i kazneni zavodi
kao ustanove za njeno izvršenje. Razlozi za pojavljivanje kazne lišenja
slobode su razni, a tradicionalno se navode sledeći:
1. Humanistička nastojanja da se nađe zamena za brutalne smrtne
i telesne kazne
2. Promene u skali društvenih vrednosti (samo oduzimanje
slobode se smatra dovoljnom kaznom za većinu krivičnih dela) i
3. Promena, od strane urbanizacije i industrijalizacije, odnosa
prema kažnjavanju koji je imao seoski čovek: umesto ubijanja ili sakaćenja,
traži se njegovo zatvaranje kako bi bio kontrolisan i disciplinovan.
Neki teoretičari koji su podržavali ovaj tradicionalistički pristup
su navodili kao glavni razlog pojave kazne lišenja slobode to da se
vremenom brutalno kažnjavanje za imovinske prestupe pokazalo kao preterano,
a bilo je takođe jasno je smrtna kazna nije odgovarajuća za sitnija
imovinska dela, te su sudije zbog toga počele da oslobađaju prestupnike,
a poslovni ljudi, uplašeni za svoju imovinu su počeli da opsedaju
britanski Parlament da se iznađe neko prikladno rešenje, neki novi
način kažnjavanja koji će pomoći da krivci ne izbegnu kažnjavanje.
Radikalni kriminolozi su, s druge strane, pokušali da nađu neki
dublji razlog pojave kazne lišenja slobode, pa su nastanak te kazne
povezali sa uspostavljanjem novog društvenog poretka u XIX veku, koji
je raskinuo dotadašnje stege lokalizma, te doveo do porasta gradskog
stanovništva i uspostavljanja novog ( „kapitalističkog“) modela društvenih
odnosa.
Društvo izabralo onaj koji je po njima imao najmanje šanse da opstane
(zatvaranje). Međutim, i pored brojnih kritika i osporavanja, kazneni
zavod je kao institucija duboko ukorenjen u društvo i zbog toga je
i opstao do današnjih dana.
1.1. POJAM I NASTANAK KAZNE ZATVORA
Šire uvođenje kazne lišenja slobode vezano je za početak XIX veka.
Iako je lišavanje slobode odavno poznato u krivičnom zakonodavstvu
ono je bilo mera za obezbeđenje prisutnosti okrivljenog pre suđenja
u odnosu na koga su bile primenjivane neke druge najčešće smrtna kazna
ili telesna kazna.
Kazna lišenja slobode nema realnog osnova za svoju primenu dok se
ne stvore jaki državni organi. Ova kazna zahteva dovoljno bogatu materijalnu
osnovu društva jer je reč o skupoj krivičnoj sankciji. Lična sloboda
kao dobro čoveka mora zauzimati visoko mesto na vrednosnoj skali I
svim članovima društva mora biti poznato pravo na ličnu slobodu.
Klasični sistem izvršenja kazne zatvora karakteriše pre svega strog
režim izdvajanja po ćelijama gde osuđenik obavezno boravi sve vreme
trajanja kazne ili jednog njenog dela. Zato se pravi razlika između
sistema ćelijske izolacije i kombinovanog-progresivnog sistema.
1.2. SISTEM ĆELIJSKOG OSAMLjENjA
U
ovom sistemu osuđenici kaznu lišenja slobode izdržavaju odvojeno-u
ćelijama, čime se želeo izbeći kriminalna zaraza. Sistem samica, nastao
je kao plon padora Pensiskog društva za zavode koje je bilo pod jakim
uticajem ligiozne sekte kvekera. Kvekeri su smatrali da se i najokoreliji
zločinac preobtazi u moralnog čoveka pomoću usamljeničnog života i
religioznog i moralnog vaspitanja, pa je sistem ren u Filadelfiji
trebalo da ostvari moralnu regener osuđenika. Zato on kaznu provodi
neprekidno u ćeliji potpuno odvojen. U grobnoj tišini čitajući religioznu
litereturu i razmišljajući o zločinu, treba da oseti grižu savest
i pokajanje. Načelo apsolutne fizičke i duhovne izolacije bi sprovedeno
sa rigoroznom doslednošću u svim situacijama, jedini ko je imao pravo
da uđe u ćeliju bio je svestenik, ukoro se pokazalo da se zamisao
o razmišljanju i kajanju nije ostvarila i da se zatvorenici nisu popravili.
Poseban problem bio je besposličenje. Uprava i sami zatvorenici su
na rad gledali kao na privilegiju jer je zahvaljujući njemu život
u ustanovi učinjen podnošljivim. Kao prednost su navođene: sprečavanje
međusobnog štetnog uticaja zatvorenika, lakši uticaj na njih u uslovima
izolacije zatvorenika i eliminisanje opasnosti od bekstva i pobune.
Nedostaci su bili brojniji i ozbiljniji:ćelijsko osamljenje je delovalo
demorališući na osuđenika i ugožavalo njohovo fizičko i psihičko zdravlje.
Po mišljenju evropskih posetilaca, bio je glavni uzrok dosta raširenih
duševnih bolesti i samoubistva osuđenika. Nepodobnost ovog sistema
za recionalnu organizaciju osuđeničkog rada koji nije bio ni za društveno
koristan, ni ekonomičan. Model ćelijske izolacije izvršio je veći
uticaj u Evropi nego u Americi. Sve evropske države uvode ga tokom
XIX veka.
Sistem ćutanja nastao je da ćelijsko usamljenje pensilvanskog sistema
kombinuje sa režimom ćutanja. Vezuje se za izgradnju kaznionice u
Oburnu u državi Njujork 1827, zbog cega se i naziva „oburnski sistem“.
Suština modela činilo je izolovanje osuđenika po ćelijama noću i organizovanje
zajedničkog rada danju, s tim što je svaki međusobni razgovor bio
strogo zabranjen. Time je napuštena potpuna izolacija osuđenika i
štetne posledice usaamljeničkog života. Zajednički rad približio je
ova lica u zajednicu. Javljaju se začeci profesionalnog osposabljavanja,
a radu se daje i rehabilitacioni karakter. Težnja da se spreči kriminalna
zaraza, dovela je do zabrane svakog razgovora i bilo kog oblika komunikacije.
Postojalo je dvadeset oblika torture u kojima su najčešće bili:upućivanje
u mračnu jazbinu (vlažnu ćeliju u unutrašnjosti zgrade u kojoj je
vladao potpuni mrak) i bičevanje uprednenom žilom čiji je svaki udarac
izazivao rane na koži, dok su neki trajno sakatili osuđenika.
KOMBINOVANI ’’PROGRESIVNI’’ SISTEM
Pre uvođenja novog modela zatvaranja u Engleskoj nastao je poznati
„sistem bodova” koji je 1840. na austrijskom ostrvu Norfolk uveo engleski
mornarički kapetan Alexander Maconochie.
1.3. MACONOCHIEV EKSPERIMENT
Kada je došao do osrva zatekao je 1.4000 teških kriminalaca okruženih
sa 140 vojnika koji su sa njima postupali krajnje brutalno. Bičevanje
I najrazličitija omalovažavanja bili su uobičajni, pa su I pobune
bile česte. U nameri da izmiri takvo stanje, uvede kolektivni osećaj
odgovornosti I mogućnost otpuštanja pre isteka vremena na koje je
osuda glasila. On je uspostavio takav system u kome je osuđenik- dobrim
vladanje, izuzetnim zalaganjem na radu I požrtvovanošću- prikupljao
“bodove”. Propisani broj bodova davao je određene privilegije od kojih
su najveće bile: relativno slobodno kretanje po ostrvu i uslovni otpust.
Svakom osuđeniku obezbeđen je mali vrt koji može da obrađuje i slobodno
koristi plodove. Eksperiment se pokazao uspešnim. Osnovni razlog ukudanja
ovog eksperimenta bila je ocena pretpostavljenih da je zahvaljujući
liberalizmu upravnika zatvaranje prestalo da bude sredstvo kažnjavanja
prestupnika. Godine 1848. objavio je delo Secondary Punishement, the
Mark System u kome sumira svoja iskustva. On ističe da je zatvorenika,
čak i višestruke povratnike moguće kontrolisati i disciplinovati obećanjem
nagrade .
1.4. NASTANAK I CRTE ’’ PROGRESIVNOG SISTEMA’’
Progresivni sistem čija je glavna zamisao bila ideja progresije-
da se sudbina kažnjenika stavi u njihove sopstvene ruke jer im se
kao nagrada za rad i bolje ponašanje daje sve povoljniji režim. Izvršenje
kazne započinje režimom napornog rada i stroge discipline, uz skromnu
ishranu i smeštaj, da bi kasnije- u zavisnosti od vladanja osuđenika-
režim bio poboljšan davanjem zanimljivijeg posla, boljeg smeštaja
i nizom drugih povlastica. Kroz kaznu dolazi do izražaja s jedne strane
osveta, a sa druge popravljanje osuđenika i njihovo pripremanje za
život na slobodi.
Ovaj sistem predstavlja kombinaciju ćelijskog i zajedničkog zatvaranja.
Zasniva se na principima:
1. Sve privilegije zavise od ponašanja zatvorenika i njegovih
radnih rezultata
2. U cilju prevaspitanja na njih se vrši individualni uticaj
3. Osuđeno lice se sukcesivnik promenama u postupanju postepeno priprema
za život na slobodi
4. Obavezni nadzor nad uslovno otpuštenim uz mogućnost opozivanja
ove mere.
Progresivni sistem se razvijao u dve varijante koje se u označavaju
kao engleska i irska.
Engleska varijanta je nastala u 1853. Posle ukidanja mere deportacije
u Engleskoj. Osuđenici na duže kazne robije prolazili su kroz 3 faze:
ćelijsko zatvaranje, zajedničko zatvaranje i uslovni otpust.
Prva faza-ćelijsko zatvaranje-trajala je od 9-12 meseci i
karakteriše je stroga izolacija osuđenika u samici, uz zabranu bilo
kakvog kontakta sa drugim zatvorenicima ili spoljnim svetom. Rad je
bio obavezan, ishrana oskudna a disciplina vrlo stroga.
Druga faza-zajedničko zatvaranje- u kome osuđenik danju radi
i boravi sa drugim zatvorenicima, a noću je izolovan u ćeliji.
Treća faza-uslovni otpust- predstavljala je najveću povlasticu
Irska varijanta nastala je zahvaljujući ser Walteru Croftonu koji
je uveo 1854. Ovde se kao treća faza javlja odeljenje za slobodnjake,
čiji je cilj da pomogne prilagođavanju u pripremanju osuđenika za
život na slobodi.
1.5. MODERNI SISTEM IZVRŠENJA KAZNI
Period posle II svetskog rata karakteriše težnja da se izgradi drugačiji
model izvršenja kazne lišenja slobode koji ne počiva na krutim pravilima
koja regulišu režim u kaznenim zavodima, već je skup ideja o postupanju
sa osuđenicima. Rad na izradi ovih pravila započet je 1929.u okviru
Međunarodne komisije za krivično pravo i kaznene zavode. Ova pravila
sadrže minimalne uslove koje treba obezbediti u postupanju sa osuđenim
licima i zamišljena su da posluže kao osnova izgradnju sistema izvršenja
kazne zatvora. Srzentić je pisao da taj moderni sistem počiva na nekoliko
osnovnik postulata: resocijacija kao svrha kažnjavanja, individualizacija
u izvršavanju kazni lišenja slobode i humano postupanje sa osuđenim
licima .
2.1. OSNOVNE KARAKTERISTIKE, SVRHA I PRINCIPI IZVRŠENJA
KAZNE ZATVORA
Kazna lišenja slobode predstavlja opšteprihvaćenu krivičnu sankciju
u krivičnom zakonodavstvu i sudskoj praksi. Važna uloga kazne zatvora
u savremenim sistemima krivičnih sankcija temelji se na očekivanju
da sama pretnja kaznom zatvora ima značajno generalno preventivno
dejstvo. Kazna zatvora nosi brojne negativne posledice po osuđenika
prema kojima se primenjuje i to je razlog traganja za merama alternativnog
karaktera koje treba da otklone primenu kazne zatvora kako bi se izbegli
negativni efekti zatvaranja. Najčešće alternativne kazni lišenja slobode
jesu različite vrste uslovne osude i sudska opomena, novčana kazna,
naknada štete, rad u korist zajednice, elektronski nadzor i kućni
zatvor.
Krivični zakonik propisuje kaznu zatvora kao glavnu kaznu koja traje
minimalno 30 dana i maksimalno 20 godina, a izriče se na pune godine
i mesece, a do šest meseci i na pune dane.
Izuzetak predstavlja mogućnost propisivanja kazne zatvora od 30 do
40 godina. Ova kazna se može propisati za najteža krivična dela.
Svrhu izvršenja zatvora treba posmatrati u kontekstu opšte svrhe krivičnog
sankcionisanja i svrhe kažnjavanja.
Opšti cilj propisivanja i izricanja krivičnih sankcija jeste suzbijanje
ponašanja kojima se povređuju ili ugrožavaju vrednosti zaštićene krivičnim
zakonodavstvom, pri čemu kažnjavanje ima cilj: sprečavanje učinioca
da vrši da vrši krivična dela, uticanja na njega da u budućnosti ne
vrši krivična dela, uticanje na druge da ne čine krivična dela, jačanje
morala i učvršćivanje obaveze poštovanja zakona.
Svrha izvršenja kazne zatvora jeste usvajanje društveno prihvatljivih
vrednosti od strane osuđenog lica, primenom savremenih vaspitnih mera,
s ciljem lakšeg uključivanja u uslove života nakon izdržavanja kazne,
kako ubuduće to lice ne be činilo krivična dela.
Proces izvršenja kazne zatvora podrazumeva poštovanje svih opštih
principa izvršenja krivičnih sankcija.
Posebni principi izvršenja institucionalnih krivičnih sankcija su:
1. Princip humanosti
2. Princip individualizacije
3. Princip zajedničkog izdržavanja kazne zatvora
4. Princip razvijanja lične odgovornosti osuđenika
5. Princip omogućavanja uslovnog otpusta
6. Princip postpenalne pomoći
7. Princip sudske zaštite
Princip humanosti u izvršavanju kazne zatvora zahteva
da se u svim fazama izvršenja ove kazne poštuje ličnost osuđenog,
njegovo dostojanstvo i telesni i duhovni integritet. Zaštita ličnosti
i dostojanstva osuđenih lica jeste I jedan od osnovnih ustavnih principa
nacionalnog pravnog poretka I osnovni standard međunarodnih pravnih
dokumenata koji regulišu zaštitu ljudskih prava. Ovaj princip je u
neposrednoj vezi sa opštim principima izvršenja sankcija, principom
zabrane mučenja, zlostavljanja, ponižavanja i principom nediskriminacije.
Princip individualizacije zahteva da se način postupanja
sa osuđenicima u toku izvršenja kazne zatvora u najvećoj mogućoj meri
prilagodi njihovoj ličnosti I ostvarivanju vaspitnog programa. Individualizaciji
u izvršenju prethodi individualizacija u izricanju sankcija. Pretpostavke
za uspešnu individualizaciju u fazi izvršenja kazni zatvora jesu:
opservacija ličnosti osuđenika, efikasan system klasifikacije i adekvatna
kategorizacija ustanova.
Princip razvijanja lične odgovornosti osuđenika
podrazumeva potrebu da se u ukupnoj organizaciji osuđeničke svakodnevice
u svim aktivnostima konstantno podstiče i razvija lična odgovornost
osuđenika.
Princip zajedničkog izdržavanja kazne zatvora podrazumeva
da osuđena lica izdržavaju kaznu zatvora po pravila zajedno, raspoređeni
u grupe sistemom klasifikacije, pri čemu osuđena muška i ženska lica
kaznu zatvora izdržavaju odvojeno. Samo kada to zahteva zdravstveno
stanje osuđenog lica, ono izdržava kaznu odvojeno od ostalih osuđenika.
Princip omogućavanja uslovnog otpusta- s ciljem
podsticanja ličnih napora za uključivanje u život van zavoda, osuđenom
licu za koje se realno može očekivati da će se ubuduće ponašati saglasno
zakonu, zakon garantuje mogućnost dobijanja uslovnog otpusta.
Princip sudske zaštite prava osuđenika omogućava
vođenje upravnog spora pojedinih akata kojima se rešava o pravima
I obavezama lica prema kojima se izvršava kazna zatvora.
Princip postpenalne pomoći obezbeđuje osuđenom potrebne
mere pomoći, brige i staranja nakon izlaska na slobodu. Ponovno uključivanje
u život na slobodi za većinu osuđenika skopčano je sa nizom teškoća
socijalne, materijalne i psihološke prirode .
2.2. OSPORAVANJE KAZNE ZATVORA
Kazna lišenja slobode je poslednjih decenija pretrpila brojne kritike
i najrazličitija negiranja, koja polaze od njenog karaktera i suštine
ove mere, pa sve do isticanja u prvi plan resocijalizacije kao svrhe
kažnjavanja. Već sami nagoveštaji uvođenja ove vrste sankcije su u
prvi plan stavili nabrajanje njenih konceptualnih nedostataka i problema
koje ti nedostaci mogu izazvati:
1. Zatvaranje sprečava sudsku vlast da kontroliše i proverava
primenu kazni.
2. Mešajući osuđenike, koji su u isti mah različiti i izolovani, izvršenje
ove kazne uspostavlja jednu homogenu zajednicu zločinaca koji postaju
međusobno solidarni dok izvršavaju kaznu, a takvi ostaju i napolju.
Upravo na taj način se stvara armija unutrašnjih neprijatelja.
3. Dajući osuđenicima sklonište, hranu, odeću, a često i posao, kazna
zatvaranja omogućava osuđenicima životne uslove bolje od onih koje
imaju radnici: njome ne samo što se ne mogu ljudi odvratiti od prestupništva,
nego ga naprotiv čine privlačnim, i
4. Iz kaznionica izlaze ljudi čije navike i beščašće kojim su obeženi,
ih zauvek osuđuju na kriminal.
Lišavanje slobode kao kazna u našem vremenu trpi brojne prigovore,
koji se tiču veoma različitih stvari:
1. Negativnog uticaja na zatvorenike
2. Stvaranja osuđeničkih zajednica
3. Dovođenja do pretrpanosti zavoda i velikih troškova izvršenja
4. Dovođenja do zavodskih pobuna i nasilja među zatvorenicima i brojnih
drugih
2.2.1. Negativan uticaj na zatvorenike
U relativno davnoj prošlosti je primećeno da kazna zatvora ima veoma
negativan uticaj na lica koja su osuđena da je izdržavaju. Još na
Drugom kriminološkom kongresu, koji je održan u Parizu 1950. godine,
je skrenuta pažnja da boravak u zatvoru štetno deluje na telesno zdravlje
i psihu osuđenog lica, kao i na njegov socijalni status i to:
• U fizičkom pogledu
• U psihološkom pogledu
• U društvenom pogledu
U fizičkom pogledu su istraživanja sprovedena u prošlom
veku pokazala kako nedostatak kretanja, vazduha i svetlosti, te sanitarne
i higijenske prilike u penitencijarnim ustanovama dovode do niza bolesti,
a naročito do tuberkuloze, od koje je smrtnost osuđenika bila 3 puta
viša nego kod populacije na slobodi. Problem koji mnogo više zabrinjava
je taj što osnovnih higijenskih uslova nema u ustanovama gde se smeštaju
pritvorena lica, što dovodi do apsurdnog zaključka da oni koji su
osuđeni za izvršenje krivičnih dela uživaju povoljniji tretman od
lica koja su samo osumnjičena. Takođe, jedan od velikih zdravstvenih
problema sa kojima se zatvorske jedinice danas susreću jeste HIV/AIDS,
koji je među zatvorskom populacijom višestruko raširen. Ovo se objašnjava
brojem narkomana i seksualno aberantnih osoba koje su smeštene u ustanovama.
Podaci govore da je procenat HIV pozitivnih među osuđenicima viši
(3,4%) nego među muškarcima (2,1%), i da je bolest raširenija među
latinoamerikancima i crncima, nego među belcima (podaci iz USA). Interesantno
je i to da je u kaznenim ustanovama veliki broj narkomana među muškarcima,
ali i među ženama.
U psihološkom pogledu kazna zatvora ima višetruk
negativni uticaj na osuđenika zbog mnogobrojnih neugodnosti. Ograničenje
životnih aktivnosti, skučen prostor boravka, ograničenje slobode kretanja
se doživljava kao poniženje i degradacija, te ugrožavanje sopstvenog
„ja“ tih lica. To ima za posledicu gubitak samopouzdanja, dovođenja
do emocionalne napetosti koju mnoga od tih lica ne mogu da savladaju.
Režim koji do sitnica reguliše svaki trenutak osuđenikovog života
dovodi do stvaranja nesnosne monotonije, koja opet izaziva sklonost
fantazijama, irealnim događajima, kao odbrambenom mehanizmu takvih
lica, zbog čega se zatvori s pravom nazivaju „Kraljevstvom opsena,
iluzija i obmana“. Takođe, dolazi i do stvaranja ravnodušnosti
i otupljivanja intelektualne sfere ličnosti. Osuđenicima narčito teško
pada prekid veza sa spoljnim svetom, pre svega porodičnih, zatim rodbinskih
i prijateljskih. Kod jednih dovodi prvo do teškog šoka, a zatim do
emocionalne atrofije, tačnije neke vrste okamenjenosti. Kod drugih
opet, zbog slabljenja vere u budućnost i moralne snage, izaziva strah
od života na slobodi koji se više ne želi – prizonizam ili institucionalizacija.
U društvenom pogledu negativan uticaj kazne zatvora
se ogleda kroz probleme sa kojima se susreće prvenstveno porodica
osuđenog lica. Podaci govore da se brakovi bez dece osuđenih lica
razvode u 70% slučajeva. Takođe, izaziva emocionalne probleme kod
dece, koji su posledica odnosa sredine prema osuđenom licu i članovima
njegove porodice. Još od samoga nastanka kazne zatvora u javnom mnjenju,
tj. u jednom značajnom delu javnog mnjenja, se formirao stav da je
lišenje slobode samo po sebi nečasno i da je sam dodir sa kaznenom
ustavonom nanosi ljagu za cijeli život. Time se ne samo otežava povratak
osuđenih lica u društvo, nego se prenosi i na članove njihovih porodica.
Apsurd je to što se nečasnim ne smatra sãmo krivično delo, nego upravo
izdržavanje kazne zatvora.
2.2.2. Osuđenička zajednica
Usled proučavanja uslova života u penitencijarnim ustanovama teoretičari
su došli do zaključka da tu u stvari postoje zatvoreničke zajednice,
odnosno tzv. „osuđeničke zajednice“. Ti autori su ustanovili postojanje
2 sistema u zavodima:
1. Formalni – koji je oličen zakonskim i pravilima
sadržanim u pravilnicima o kućnom redu koji uređuju organizaciju zavoda
i prava i obaveze osuđenika, i
2. Neformalni – koji podrazumjeva ukupnost odnosa
između samih osuđenih lica, koja su primorana da protiv svoje volje
borave u jednoj vještački stvorenoj sredini.
Ovaj neformalni sistem podrazumjeva postojanje paralelnih centara
moći koji uvode svoja vlastita pravila, u okviru kojih je naznačajnija
disciplina zatvorenika koji ne pripadajutoj „eliti“. Upravo ovakvi
sistemi regulisanja u zavodima su dovodili do neviđenih zlostavljanja
i brojnih teških djela u zavodima između samih zatvorenika. U nekim
zavodima ta „elita“ ili „poverenici“ nije oskudjevala bukvalno ni
u čemu.
U novijoj teoriji se ističu shvatanja o postojanju osuđeničke podkulture,
koja je uređena sopstvenim pravilima, od kojih su ključna sledeća:
1. Nikada ne ugrožavaj interese drugih osuđenika (ne potkopavaj
gazdu, ne budi razmetljiv);
2. Nikada se ne svađaj sa „kolegama“ (budi pribran, ne gubi glavu);
3. Ne eksploatiši druge;
4. Drži do sebe (reč ne smeš pogaziti)
5. Nikada ne veruj zavodskom osoblju ( ne budi cinkaroš, osoblje nikada
nije u pravu, osuđenici su to uvek).
2.2.3. Prenatrpanost zavoda i cena izvršenja
Jedan od velikih problema sa kojima se suočavaju penitencijarne ustanove
jeste porast broja osuđenih lica. Rast stope kriminaliteta s jedne
i ograničenost smeštajnih kapaciteta s druge strane su razlozi zašto
se sve češće govori o prenatrpanosti kaznenih zavoda kao jednom od
najvećih problema penitencijarnog sistema danas. Jedan od velikih
problema jesu i troškovi, koji su takođe enormni: prije 10 godna zavodski
sistem je koštao više od 1,4 milijarde evra sterlinga. Stopa osuđenih
lica je jedan od velikih pokazatelja razmjera zatvorske populacije.
Najnoviji podaci pokazuju da najvišu stopu osuđenih lica danas ima
SAD ( 737 lica na 100.000 stanovnika), zatim Rusija ( 613),.....Poljska
(232), Češka (181)... Srbija sa 104 lica na 100.000 stanovnika se
nalazi negde na sredini tabele.
2.2.4. Zavodske pobune i nasilje među zatvorenicima
Uslovi u kojima osuđena lica borave u zavodima, te karakteristike
zavodske populacije su neki od ključnih i odlučujućih faktora koji
dovode do pobuna i smrti zatvorenika. Pre svega, mora se napraviti
razlika između pobune i odbijanja poslušnosti. Pobuna postoji kada
osuđenici nastoje da nasiljem preuzmu upravljanje ustanovom, a odbijanje
poslušnosti postoji kada odbijaju da se pokoravaju pravilima formalnog
sistema. Odbijanje poslušnosti ne mora biti praćeno nasiljem, i mnogo
češće uključuje autodestruktivno ponašanje- samopovređivanje. Zavodske
pobune se vrlo teško mogu sakriti, jer navala nasilja, te odlučnost
koju vrlo često pokazuju zatvorenici privlači pažnju javnog mnjenja.
Iako pbunjenici ističu da na ovaj način žele samo da skrenu pažnju
javnosti na neke probleme sa kojima se susreću u ustanovama, na svoj
položaj i uslove života u ustanovama, u tome uglavnom ne uspevaju,
jer se javnost zadovoljava samo osudom nasilja ne želeći ni da sasluša
razloge pobune . Što se tiče naše literature, veoma su oskudni podaci
o ovakvim događajima u kaznenim zavodima. Postoji samo jedna knjiga
koja se bavi događajima koji su se dogodili pre nekoliko godina u
nekoliko kaznenih ustanova u Srbiji. Ono što je zanimljivo je to što
su se pobunama osuđenika priključili i radnici zavoda, i to je jedan
veoma redak slučaj te vrste u svetu uopšte. Još jedna interesantna
stvar je to što je ova pobuna bar delom bila vođena od strane lica
koja uopšte nisu bila u zavodu, nego su to bili subjekti van zavoda.
Upravo ovo je pokazatelj jedne od navjećih zloupotreba kazni zatvora,
a to je manipulacija osuđenim licima, što je i pravno i moralno neprihvatljivo.
U zavodima se poseban tretman primenjuje na lica koja su pokušala
sa izvršenjem samoubistva, među kojima je znatan broj muškaraca žrtava
seksualnog nasilja, tj. silovanja.
3.1. KAZNA LIŠENJA SLOBODE U SAVREMENOM ZAKONODAVSTVU SRBIJE
Zatvor predstavlja glavnu kaznu polazeći od uobičajne podele na glavne
i sporedne kazne, odnosno kazna zatvora se može izreći samostalno,
s tim što se uz nju može izreći i sporedna kazna.
Krivično zakonodavstvo Republike Srbije određuje opšti minimum i opšti
maksimum kazne zatvora, odnosno najmanju i najvišu moguću meru kazne,
tj. njeno trajanje u članu 45. stav 1. KZ. Svrha propisivanja opšteg
minimuma i opšteg maksimuma jeste pre svega da u okviru njega kod
pojedinih krivičnih dela propiše posebni minimum i posebni maksimum,
tj. opšti minimum i opšti maksimum po pravilu ne primenjuju se neposredno.
Međutim, kod nekih krivičnih dela kod kojih je propisan samo posebni
minimum, ili samo posebni maksimum, opšti minimum i opšti maksimum
primenjuju se neposredno. Trajanje kazne zatvora pojedina strana zakonodavstva
određuje različito.
Prema krivičnom zakoniku Republike Srbije «kazna zatvora ne može biti
kraća od trideset dana niti duža od dvadest godina», ali postoji zakonska
mogućnost da se učiniocu krivičnih dela izrekne kazna zatvora u trajanju
od trideset do četrdeset godina za najteža krivična dela ili najteže
oblike teških krivičnih dela (na primer, kod teškog ubistva iz člana
114 KZ) . Ova kazna se može propisati samo uz kaznu zatvora do dvadeset
godina. Ona se ne može izreći licu koje u vreme izvršenja krivičnog
dela nije navršio dvadeset jednu godinu života. Kaznu zatvora u trajanju
od trideset do četrdeset godina (u ranijem zakonodavstvu ona je bila
propisana u fiksnom trajanju od četrdeset godina) treba posmatrati
kao poseban slučaj kazne zatvora koja je uvedena kao zamena za smrtnu
kaznu. Zato se ne može odmeravati i izricati kazna u rasponu između
dvadeset i trideset godina. One se ne može odmeravati i izricati u
mesecima, već samo na pune godine. Osim u slučaju kazne zatvora u
trajanju od trideset do četrdeset godina teža kazna od opšteg maksimuma
se ne može izreći. Ranije važeće zakonodavstvo je predviđalo tu mogućnost
u slučaju pooštravanja kazne kod povrata i kod sticaja krivičnih dela,
s tim što je kod sticaja mogla se izreći kazna i više od četrdeset
godina zatvora.
Izricanje kazne zatvora i na dane, iz više razloga, moguće je samo
kod kratkotrajnih kazni lišenja slobode, dok se kod dužih kazni ona
izriče na pune godine i mesece. KZ kao granicu u tom pogledu određuje
šest meseci zatvora, tj. zatvor se izriče na pune godine i mesece,
a do šest meseci i na pune dane (član 45. stav 2). Krivični zakonik
više ne sadrži odredbu koja se odnosi na izvršenje kazne zatvora.
Raniju odredbu kojom bi bilo propisano da se zatvor izdržava u zatvorenim,
poluotvorenim ili otvorenim ustanovama za izdržavanje kazne sadrži
Zakon o izvršenju krivičnih sankcija, s tim što se osim tri navedene
ustanove (zavoda), predviđa i izdržavanje kazne u zavodima zatvorenog
tipa sa posebnim obezbeđenjem.
Krivično zakonodavstvo Republike Srbije predviđa institut uslovnog
otpusta, odnosno, osuđenog koji je izdržao polovinu kazne zatvora
sud može otpustiti sa izdržavanja kazne pod uslovom da do isteka vremena
za koje je izrečena kazna ne učini novo krivično delo. Takođe, potrebno
je da se osuđeni u toku izdržavanja kazne tako popravio da se sa osnovom
može očekivati da će se na slobodi dobro vladati .
ZAKLJUČAK
U prethodnom izlaganju sam pokušala na što jednostavniji, a opet sistematičniji
način da predstavim kaznu zatvora kroz istoriju i u modernom sistemu
kao i kako je regulisana u zakonodavstvu Srbije.
U uvodnom izlaganju sam izložila istorijski razvoj kazne zatvora.
Prvi deo izlaganja odnosi se na pojam i nastanak kazne zatvora u
okviru koje sam
izložila sistem ćelijskog osamljenja, Maconochiev eksperiment i moderni
sistem izvršenja kazne zatvora.
Drugi deo izlaganja odnosi se na osnovne karakteristike, principe
i svrhu kazne zatvora, I na isticanje različitih mana kazne zatvora,
počevši od negativnog uticaja na zatvorenike, preko prenatrpanosti
zavoda i ogromnoh troškova izvršenja kazne zatvora, pa sve do formiranja
zavodskih zajednica i nasilja među zatvorenicima.
Treći deo rada nosi naslov „Kazna lišenja slobode u savremenom zakonodavstvu
Srbije“ i tu su opisani minimalna i maksimalna dužina trajanja kazni
kao i uslovi izricanja smrtnih kazni.
Na kraju, još treba reći da su novi vidovi sankcionisanja sa tendencijama
manjeg stepena represije, obeležja budućeg pravca razvoja sistema
krivičnih sankcija. Koliko smo daleko od tog cilja, tek predstoji
da vidimo.
LITERATURA:
1. Đorđe Ignjatović, Kriminologija, 2008, Beograd
2. Zoran Stojanović, Krivično pravo, 2009, Beograd
3. Revija za kriminologiju i krivično pravo, Institut za kriminološka
i sociološka istraživanja, 2009, maj-avgust
4. Snežana Soković, Izršenje krivičnih sankcija, 2008, Kragujevac
Ostali izvori:
1. www.wikipedia.com
2. www.google.com