OSTALI SEMINARSKI RADOVI
- PRAVO - |
|
|
|
Prava nacionalnih manjina
1. Istorijski razvoj manjinskih prava
Pojmom nacionalne manjine bavi se međunarodno javno pravo. Nauka međunarodnog
prava bavila se istorijom ljudskih prava pa je na sledeći način zabeležila
osnovne istorijske činjenice u razvoju ovih prava. Ovaj problem je bio
i predmet proučavanja filozofske nauke, u enciklopedijskom smislu reči,
tako da je to danas i kategorija duboke novije istorije, ili sa počecima
u pravnom humanizmu, razrađen u renesansi. Zatim, preko prirodno-pravne
škole prava nalazi mesto u opštoj evoluciji volje i znanja humane inteligencije.
Ova nauka beleži kao prvi pravni akt Magnu Kartu iz 1215. godine, koju
je enciklopedijska nauka nazvala Velikom Poveljom Sloboda, kao osnov ustanovljenja
kodeksa ljudskih prava. Zabeležena je zatim Američka deklaracija o nezavisnosti
iz 1776. godine, kao i Deklaracija čoveka i građanina iz 1789. godine,
kao veliki akt francuske revolucije, koji nastavljaju legislativu ljudskih
prava. Ta pozitivno pravna praksa implementira se postepeno u ustave svih
nacionalnih država, naročito u XIX veku. Ali sve do danas, odnosno do
posle drugog svetskog rata, nema ni jednog međunarodnog pravnog akta koji
potpuno reguliše kodeks ljudskih prava.
Istorija zaštite manjina pokazuje da se i u vremenima pre prvog svetskog
rata, i kroz ustanovu zaštite manjina, probija ideja zaštite ljudskih
prava kao međunarodna obaveza i preko humanitarne intervencije. Presedani
verske zaštite bili su pravna osnova i oblik u kome, za ona vremena, najznačajnija
ljudska prava dobijaju pravnu snagu u međunarodnom pravom poretku. U tom
smislu odredbe ugovora proizašlih sa velikih kongresa evropskog koncepta
sila, takođe i drugih ugovora kao što su Haška i Ženevska konvencija,
predstavljaju ugovorna obezbeđivanja opštih ljudskih prava. Ovde treba
pomenuti takođe Kučuk Kajnadžirski mir, kojim je Rusija postigla zaštitu
pravoslavnog življa u okvirima Otomanske imperije.
Sve do kraja Prvog svetskog rata pod manjinom i zaštitom manjina podrazumevale
su se, pre svega, verske manjine. Ustanova manjinske zaštite pojavila
se u doba verskih ratova, kada je na međunarodnom planu trebalo obezbediti
bar minimalni versku trpeljivost. Tek od tog vremena se pod manjinom podrazumevaju
manjine po rasi, veri i jeziku. U mnogo izrazitijem vidu manjinsku zaštitu
srećemo u XIX veku, u doba snažnih nacionalnih pokreta i porasta težnji
podjarmljenih naroda za stvaranjem svojih nacionalnih država. U pogledu
pravnog položaja manjina treba naglasiti da u to doba manjine nisu posedovale
medjunarodnopravni subjektivitet, već su bili samo objekti određene, i
to samo delimične zaštite. Ideja o opštoj zaštiti manjina javila se tek
u toku Prvog svetskog rata kao posledica sve snažnije afirmacije načela
samoopredeljenja naroda.
Naučna institucija međunarodnog prava, kao Institut za međunarodno pravo,
formulisala je Deklaraciju o pravima čoveka 12. oktobra 1929. godine.
Pre toga Međunarodna diplomatska akademija o ljudskim pravima u Rezoluciji
o ljudskim pravima od 8. novembra 1928. godine i ovim intelektualnim radom
unapređuje ljudska prava, pledirajući na donošenje međunarodnih akata.
Tokom istorijskog razvoja manjinske zaštite izbijali su kao dominantni
atributi manjina, najpre verski, zatim nacionalni, a danas u UN prešlo
se na jedno šire područje, etnički atribut (zajedničko poreklo, tradicija,
kultura, jezik) uzima se kao najznačajnije obeležje manjine.
Društvo naroda, po prvi put, ustanovljava jedan relativno celovit sistem
manjinske zaštite, mada nije pobliže pojmovno odredilo niti definisalo
manjinu. Negativna strana ovog sistema bila je u činjenici da on nije
obuhvatio sve države, nego samo neke od pobeđenih i novonastalih, odnosno
proširenih država. Društvo naroda izgrađuje istovremeno mehanizam za ispitivanje
povreda manjinskih prava. Istorijski posmatrano, bio je to najviši domet
koji je postignut na planu manjinske zaštite.
Teorija medjunarodnog prava nije jedinstvena u oceni pravnog položaja
manjina u tom periodu. Jedni su im priznavali subjektivitet, drugi su
ih opisivali samo kao objekt zaštite. Njihov pravni položaj bio je sui
generis.
Direktna međunarodnopravna posledica, ugovora poznatih pod imenom Versajski
mirovni ugovori, ugovora-zakona kako ih naziva nauka međunarodnog prava,
jeste inaugurisanje prava manjina i to kao posledice neprimene prava na
samoopredeljenje u totalu. Zbog toga je i stvoren, dakle, institut zaštite
prava manjina. Posledica ovog načina u odbijanju prava na samoopredjeljenje,
jeste činjenica da u 14 manjinskih država živi 23.127.000 stanovnika manjinskih
nacionalnosti i etničkih grupa, što znači da nacionalne države, stvorene
i razgraničene Versajskim mirovnim ugovorima, nisu dosledno formirane
na etničkom principu i da su zbog toga u ovim mirovnim ugovorima formulisane
odredbe o zaštiti nacionalnih manjina i o njihovim pravima.
Sistem manjinske zaštite, ustanovljen posle Prvog svetskog rata, pored
svojih pozitivnih strana imao je niz nedostataka. Obaveze u odnosu na
manjine nametnute su samo malim zemljama. Sem toga, težište sistema prebačeno
je na prava manjina, a dužnosti manjina ostale su van pravnog regulisanja.
Pojedine zemlje nezadovoljne Versajskim sistemom u celini, naročito Nemačka,
Italija i Mađarska, zloupotrebljavale su sistem međunarodne kontrole i
prava koja su data manjinama, te su preko pripadnika svojih manjina u
pojedinim zemljama razvijale neprijateljske delatnosti i izazivale unutrašnji
razdor. Konačno, manjinski problem iskoristile su i kao jedan od povoda
za agresiju.
2. Definicija i pojam manjina
Pripadnost
jednoj manjini moguće je ceniti na osnovu subjektivnih elemenata, tj.
izjave odnosnog lica o pripadnosti određenoj manjini ili na osnovu objektivnih
elemenata, tj. postojanja određenih činjenica koje objektivno uslovljavaju
pripadnost jednog lica određenoj manjinskoj grupaciji, kao što je, na
primer, pripadnost određenoj verskoj organizaciji.
Pod manjinom se podrazumevaju grupe pojedinaca, državljana date države,
koja se od brojno preovlađujuće grupe državljana razlikuje po svom etničkom
poreklu, jeziku, nacionalnoj ili verskoj pripadnosti. Često se pojedina
obeležja manjina javljaju skupno, npr. može se poklopiti rasno, versko
i jezičko sa nacionalnim. Ali, moguće je da se unutar nacionalne zajednice
izdvajaju grupe koje sjedinjuje samo zajednički jezik, vera ili etničko
poreklo, a žele da zadrže te osobine.
Među brojnim pokušajima definisanja pojma nacionalne manjine ostala je
najzapaženija definicija Franćeska Kapotortija (Francesco Capotorti).
Manjina, prema mišljenju ovog autora, obuhvata “grupu brojčano manju od
ostalog stanovništva države, a čiji članovi (državljani te države) imaju
etničke, verske ili jezičke karakteristike drugačije od ostatka stanovništva
i iskazuju, makar i implicitno, osećaj solidarnosti koji je usmeren na
očuvanje svoje kulture, jezika, tradicije ili vere.”
Kapotortijeva definicija obuhvata objektivni i subjektivni element u pojmu
nacionalne manjine. Objektivni element jeste da je nacionalna manjina
grupa stanovnika državljana odnosno države koja je brojčano manja od ostatka
stanovništva te države, koja je u nedominantnom (nevladajućem) položaju,
a čiji članovi imaju etničke, verske ili jezičke karakteristike, različite
od ostalog stanovništva. Subjektivni element Kapotortijeve definicije
proizlazi iz objektivnog i svodi se na izražavanje osećanja solidarnosti
članova grupe, makar i implicitne (prećutne), koje je usmereno ka očuvanju
njihove kulture, tradicije vere ili jezika.
Sasvim neočekivano, definicija nacionalne manjine data je i u jednom međunarodnopravnom
aktu (Predlogu dodatnog protokola uz Konvenciju o zaštiti ljudskih prava
i osnovnih sloboda koji se odnose na lica koja pripadaju nacionalnim manjinama
od 1993. godine). Ta definicija glasi: “Nacionalna manjina označava grupu
lica u jednoj državi koja: a) prebivaju na teritoriji te države i njeni
su državljani; b) održavaju sa tom državom solidne i dugotrajne veze;
c) pokazuju specifične etničke, kulturne, verske i jezičke karakteristike;
d) zastupljena su u dovoljnom broju, pri čemu su još uvek malobrojnija
od ostalog stanovništva te države ili jedne oblasti te države; e) podsticana
su željom da zajedno očuvaju ono što čini njihov zajednički identitet,
posebno njihovu kulturu, tradicije, veru ili jezik.”
Iz ovih definicija se može zaključiti da je nacionalna manjina deo stanovništva
države, koji se od većinskog stanovništva razlikuje prema obeležjima svojstvenim
za naciju - prema jeziku, kulturi, veri, običajima i slično. Parametar
za računanje manjine uvek je ukupno stanovništvo u državi, a ne na jednom
delu državne teritorije, pa i kad je taj deo pravno ili faktički oformljen
kao posebna teritorijalna jedinica.
Za pojam nacionalne manjine bitno je da se njime obuhvata samo autohotno
stanovništvo koje je nastalo u toku istorije odnosne države, a ne ekonomski
emigranti, kao ni izbeglice ni azilanti, za koje se smatra da imaju privremeno
prebivalište u odnosnoj državi. Stranci, doseljenici i izbeglice potpadaju
pod režim koji utvrđuje država za svaku od ovih kategorija. Pripadnici
manjinske grupe moraju biti državljani države u kojoj žive. Suština zaštite
pripadnika nacionalnih manjina jeste nediskriminacija, jednakost sa ostalim
građanima odnosne države, ali uz to i dodatna prava i mere kojima se obezbeđuje
njihov nacionalni, verski, kulturni i jezički identitet. Prema tome, pripadnicima
nacionalne manjine obezbeđuju se, pored univerzalnih ljudskih prava, i
posebna prava, čija je svrha očuvanje njihovog nacionalnog identitetai
samobitnosti. Prvu vrstu prava uživaju svi građani odnosne države, a drugu
samo oni među njima koji su pripadnici nacionalne manjine. Prva prava
su opšta, druga su posebna, a suština im je u tome što služe održavanju
i razvoju date skupine građana kao posebne nacionalne skupine. Suština
manjinske zaštite jeste u posebnim pravima, a ne u pravima na posebnu
teritoriju. Ne postoji međunarodni instrument koji garantuje manjinama
pravo na političku ili teritorijalnu autonomiju. Otuda manjinama, kao
kolektivitetu, nije priznato pravo na samoopredeljenje do otcepljenja.
Samoopredeljenje koje je učvršćeno u paktovima o pravima čoveka ima individualni
karakter, a ne kolektivni. Ono podrazumeva slobodno opredeljenje u verskom,
nacionalnom, ideološkom i jezičkom smislu svakog čoveka, pa i pripadnika
manjine.
Novija praksa uzima subjektivne elemente kao osnovu za ocenu pripadnosti
manjinskoj grupi, ali ih doupnjava objektivnim elementima. Praktični razlozi
nalažu ovakav pristup - u savremenim uslovima postoji mnoštvo različitih
manjinskih grupa. Pripadnost jednoj nacionalnoj manjini ne mora, u svakom
slučaju, proizići posredstvom predaka ili pripadnosti porodici, nego isto
tako može biti rezultat vaspitanja, odnosno stvar subjektivnog ocećanja.
Sa druge strane, samo subjektivni elementi mogu biti zloupotrebljeni.
Otuda jedino kombinacija ovih dvaju elemenata pruža solidan osnov za ocenu
pripadnosti jednoj manjini.
2.1. Nacionalne i etničke manjine
Dve su skupine državljana jedne države koje su prema nacionalnim ili etničkim
obeležjima brojčane manjine u odnosu prema većinskom stanovništvu. To
su nacionalne i etničke manjine (grupe). U osnovi ova podela se izvodi
u zavisnosti od toga da li su članovi manjine deo nacije ili etničke skupine
koja se još nije formirala kao nacija. Međutim, državnopravna merila za
podelu ove dve vrste državljana jedne države koji čine brojčanu manjinu
je drugačija.
Sa državnog stanoviša, pod nacionalnom manjinom se podrazumeva deo pripadnika
jedne nacije koja ima formiranu matičnu državu, a koja živi na teritoriji
države koju je formirala druga nacija, čija je to matična država. Nacionalne
manjine su delovi nacije koja ima svoju nacionalnu državu, ali koji žive
u državama drugih nacija. Ti delovi su manji od celine, odnosno od nacije
kojoj pripadaju, a koja je formirala svoju nacionalnu državu.
Pod etničkom grupom podrazumeva se deo nacije koji nema formiranu državu,
a pri tom poseduje svest o etničkom poreklu, kulturi, jeziku, tradiciji,
istoriji, veroispovesti i običajima. Drugim rečima, pitanje nacionalne
manjine je pitanje etničke supstance, a ne pitanje broja, jer bi se tada
mogao dogoditi apsurd da matični narod u jednoj državi na delovima njene
teritorije, na kojoj većinu stanovništva čine pripadnici nacionalne manjine,
ima u matičnoj državi tretman nacionalne manjine.
Posebnosti koje manjinu čine takvom izražavaju se u nacionalnoj ili etničkoj
oblasti, pa se otuda i manjinska prava koja se jamče pripadnicima nacionalnih
manjina vezuju za činioce i garancije kojima se iskazuje nacionalni identitet
i održava nacionalno biće. Te posebnosti, kao i svake posebnosti, su to
u odnosu na nešto što je opšte ili što je većina, u ovom slučaju to je
matični narod. Bitan element pojma nacionalne manjine jeste i htenje (volja)
pripadnika manjine da svoje posebnosti izrazi.
2.2. Nacionalne manjine u socijalizmu
U SFRJ je izraz nacionalna manjina smatran politički nekorektnim i omalovažavajućim,
te se umesto toga koristio izraz narodnost. Tako su umesto para pojmova
nacija/nacionalna manjina upotrebljavani narod/narodnost. U ovakvoj nomenklaturi
nije postojao prostor za pojam etnička grupa u smislu etničke zajednice
koja nema svoju matičnu državu, mada su neki, na primer Rusini priznavani
kao narodnost.
Ostale socijalističke zemlje nisu imale jedinstven odnos prema ovom pitanju
uprkos ideološkom postulatu socijalizma da je nacija kapitalistički izum
te da se smatra nepotrebnim i štetnim nasleđem iz prošlih vremena. Na
primer, u Rumuniji je korišćen zajednički naziv "manjinci" za
pripadnike nacionalnih manjina, a zbog nasleđenih istorijskih problema
sa Mađarskom svi "manjinci" su tretirani nezadovoljavajuće,
prema današnjim standardima.
3. Međunarodni standardi u oblasti zaštite prava nacionalnih
manjina
Notorna je činjenica da je broj jezičkih i etničkih grupa višestruko veći
od broja suverenih država, iz čega proizilazi da mnogi narodi nemaju svoju
državu ili, preciznije, ne čine većinsku etničku i jezičku grupu ni u
jednoj državi. Štaviše, i one etničke i jezičke grupe kojesu uspele da
stvore „svoju državu” gotovo nikada ne žive isključivo u državi u kojoj
čine većinsku zajednicu. Uostalom, nacionalna razgraničenja moguća su
samo teorijski, iz prostog razloga što često istu teritoriju vekovima
unazad naseljavaju različite jezičke i etničke grupe, a stalna mobilnost,
ekonomske, političke i druge migracije dovode do stvaranja uvek novih
manjina.
Manjine, kao i većine u sklopu države, postoje odkada i države, jezici,
verske zajednice, etničke posebnosti. Priznavanje i zaštita ovih etničkih,
jezičkih grupa ima, isto tako, veoma dugu istoriju, međutim, pravi značaj
zaštite etničkih i jezičkih manjina nastaje u XIX veku stvaranjem takozvanih
nacionalnih država u kojima, za razliku od feudalnih država, etnicitet
(narodnost), jezik (nacionalnost) postaju državotvorni elementi, a država
postaje nosilac i zaštitnik etničke dominacije većine. Tako su jezik i
program nastave u državnim školama, službeni jezik, određivanje državnih
simbola i praznika samo neke od oblasti u kojima nacionalna država nameće
dominaciju većinske zajednice. Ravnopravnost većine i manjine zahteva
da se u ovim oblastima obezbedi poseban tretman, posebna prava pripadnicima
manjina, jer bi im se bez tih prava uskratilo ono što je većini obezbeđeno
(pohađanje škole na maternjem jeziku, korišćenje maternjeg jezika, poštovanje
i očuvanje tradicija preko simbola i praznika...). Pojednostavljeno, pod
zaštitom manjina podrazumevamo omogućavanje manjini da kao grupa u državi
u kojoj čini brojčanu manjinu u odnosu na ukupan broj stanovnika, opstane
kako u fizičkom, tako i u duhovnom i kulturnom smislu.
Sa pravnog stanovišta, standardi koji su sadržani u mnoštvu međunarodnih
dokumenata mogu se podeliti u dve velike grupe: standarde, ili prava,
koji su sadržani u pravno obaveznim međunarodnim sporazumima i standarde
koji su sadržani u takozvanom „mekom” međunarodnom pravu.
U prvu grupu spadaju međunarodni sporazumi - konvencije za zaštitu prava
manjina - koje su potpisale i ratifikovale pojedine države. Države koje
su pristupile ovim konvencijama na taj način su preuzele pravnu obavezu
da poštuju i primene odredbe tih konvencija. One pravno obavezuju samo
države koje su pristupile ovim konvencijama. U ovu grupu spadaju multilateralne
i bilateralne međunarodne konvencije. Dve najznačajnije multilateralne
konvencije za zaštitu prava manjina jesu Okvirna konvencija Saveta Evrope
o zaštiti nacionalnih manjina (1994) i Evropska povelja o regionalnim
i manjinskim jezicima Saveta Evrope (1992). Osim ove dve konvencije, kojima
je pristupila većina evropskih država, naša država je potpisala i ratifikovala
bilateralne međunarodne sporazume o recipročnoj zaštiti manjina sa Mađarskom,
Rumunijom i Hrvatskom. Ono što je važno istaći o svim ovim međunarodnim
konvencijama jeste da one neposredno ne obezbeđuju i ne štite prava manjina,
nego obavezuju države da to učine na način predviđen konvencijom. Isto
tako, manjine ne mogu direktno ni da zatraže zaštitu od druge države ili
međunarodne organizacije povodom eventualnog kršenja prava. Monitoring
poštovanja ovih konvencija odvija se sistemom izveštaja država i preko
međudržavnih komisija koje su zadužene za implementaciju konvencija. Zapravo,
standardi ovih konvencija, obim i sadržaj prava kristalizuju se baš u
procesu izveštavanja i evaluacije izveštaja u komisijama.
U drugu grupu međunarodnih dokumenata spadaju instrukcije, mišljenja,
preporuke i deklaracije raznih međunarodnih organizacija o zaštiti manjina,
koje imaju opšti karakter. U pravnom smislu, ovi međunarodni dokumenti
ne predstavljaju izvor prava – države nisu direktno obavezane odredbama
ovih dokumenata, pa se često nazivaju i „mekim pravom”. „Pravna snaga”
ovih dokumenata proizilazi iz autoriteta institucije koja ih je usvojila.
U oblasti zaštite manjina, veliki značaj imaju brojne preporuke Parlamentarne
skupštine Saveta Evrope o zaštiti manjina, Deklaracija Ujedinjenih nacija
o pravima manjina iz 1992. godine, Dokumenta OEBS-a, a naročito razne
preporuke visokog komesara za nacionalne manjine OEBS-a. Generalno, možemo
reći da „meko” međunarodno pravo, uglavnom, obezbeđuje „više i jasnije
formulisana prava za manjine i više obaveza za države” u odnosu na “tvrdo”
međunarodno pravo, što je sasvim prirodno sa stanovišta da za stvaranje
mekog prava, najčešće, nije potrebno obezbediti pojedinačnu saglasnost
svih država na koje se ono odnosi.
Naizgled velika razlika između međunarodnog tvrdog i mekog prava koja
se odnose na zaštitu manjina, zapravo i nije tako jasna i značajna. Naime,
mehanizmi primene kako tvrdih, tako i mekih standarda zaštite manjina
veoma su slični. Pravno regulisana prinuda, sudska zaštita ne postoji
ni u jednom ni u drugom slučaju, a primena zavisi, mahom, od spremnosti
države da sarađuje i od položaja države u međunarodnim odnosima. Međunarodni
standardi zaštite manjina, dakle, svakako postoje, međutim, konkretan
značaj i obaveznost, pa i sadržina tih standarda zavise od niza faktora
koji nisu sadržani u samim standardima.
Problematika međunarodnih standarda u oblasti zaštite prava nacionalnih
manjina još uvek predstavlja relativno novu oblast. Prvi danas relevantan
dokument jeste Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima Ujedinjenih
nacija, donet 1966. godine, gde je čl. 27 posebno relevantan za područje
zaštite nacionalnih manjina. Kada se imaju u vidu noviji i pre svega evropski
dokumenti, sasvim posebno mesto pripada Okvirnoj konvenciji Saveta Evrope
iz 1994. godine. Ostali dokumenti su u pogledu zahtevnosti prema državama
koje su ih ratifikovale primetno slabiji. Značaj Okvirne konvencije i
razvijenog monitoringa njene primene posebno je značajan na Zapadnom Balkanu,
gde se položaj nacionalnih manjina popravlja i zbog obaveza zemalja ovog
regiona da posle ratifikacije Okvirne konvencije Saveta Evrope podnose
državne izveštaje o njenoj implementaciji Savetodavnom komitetu. Ovi izveštaji
često su praćeni i alternativnim izveštajima koje sastavljaju nevladine
organizacije i koji se takođe podnose Savetodavnom komitetu, koji daje
svoje komentare, tako da sve to poboljšava ukupan položaj pripadnika nacionalnih
manjina.
Ostali međunarodni standardi, uopšte uzev, po značaju su slabiji od Okvirne
konvencije. Ovo, na primer, važi za Deklaraciju o pravima pripadnika nacionalnih
ili etničkih, verskih i jezičkih manjina Ujedinjenih Nacija iz 1992. godine.
Neki drugi međunarodni standardi odnose se samo na pojedine aspekte ostvarivanja
manjinskih prava, kao što je Evropska povelja o regionalnim ili manjinskim
jezicima iz 1992., ili kombinuju obe pomenute vrste ograničenja, odnosno
predstavljaju pre preporuke nego obavezujuće norme i zahvataju samo neka
područja normiranja i ostvarivanja prava pripadnica i pripadnika nacionalnih
manjina.
Ukoliko se pitanje želi sasvim uprostiti, može se reći da od međunarodnih
organizacija razvijene standarde zaštite nacionalnih manjina, koji uključuju
i sistematski monitoring primene, ima samo Savet Evrope. Relativno davno
usvajanje Okvirne konvencije omogućilo je i podrobne analize njene primene
u nizu zemalja. OEBS se nesumnjivo interesuje za prava pripadnika nacionalnih
manjina i mnoge značajne preporuke nastale su baš u okrilju ove organizacije,
u godinama u kojima je ona tražila svoju izmenjenu misiju posle nestanka
bipolarne podele sveta. OEBS ima pravo da preko ustanove Visokog komesara
za nacionalne manjine interveniše u slučajevima kada ugrožavanje manjinskih
prava ugrožava bezbednost i stabilnost Evrope. U međuvremenu je OEBS proširio
aktivnost na planu zaštite nacionalnih manjina, usled čega su u okrilju
ove organizacije krajem devedesetih godina prošlog veka nastale preporuke
iz Haga, o obrazovanju na manjinskim jezicima, iz Osla, o informisanju
na jezicima manjina, i iz Lunda, o participaciji pripadnika nacionalnih
manjina u javnom životu.
Evropska Unija nema ujednačenu manjinsku politiku, nema ni standarde,
ni procedure, niti institucije koje bi bile usmerene prema manjinama.
Stoga ne čudi što neke članice Evropske Unije, kao Francuska, nisu prihvatile
Okvirnu konvenciju. Neke među takozvanim starim članicama EU ratifikovale
su čak i Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima Ujedinjenih
Nacija uz rezerve prema članu 27 koji se jedini odnosi na zaštitu manjina.
Evropsku Uniju, kada je u pitanju problematika ostvarivanja prava nacionalnih
manjina, zanimaju uglavnom dva momenta, i kada se radi o njenim članicama
i još više kada se radi o zemljama koje žele da postanu članice EU. To
su: 1) zadovoljstvo manjina njihovim položajem unutar pojedinačnih zemalja
i 2) da li položaj manjina stvara rascepe u državama i njihovim javnjim
mnjenjima. U tom smislu EU prema Turskoj, kao prema kandidatu za pridruživanje,
ima zahtev da kurdski problem reši bez prolivanja krvi. Standardi EU ne
idu mnogo dalje od ovih zahteva. Ni Evropski savet, kao ni Evropska Komisija
nemaju izgrađenu politiku prema manjinskom pitanju. Evropski parlament
je počev od 1981. godine izglasao 4 rezolucije o zaštiti nacionalnih manjina.
Kada je reč o standardima Evropske Unije, često se pominju preporuke iz
Kopenhagena iz 1993. godine, gde se pominju nacionalne manjine kao uslov
za prijem u EU. Tu postoje dva kriterijuma: 1. da manjine budu zadovoljne
i 2. da ne izazivaju rascep u javnom mnjenju konkretne zemlje.
Ukratko, sama EU nema jedinstven pristup ispunjavanju obaveza na planu
zaštite manjinskih prava niti prema svojim članicama niti prema zemljama
koje žele da to postanu, što je vidljivo iz godišnjih izveštaja Evropske
Komisije o pojedinim zemljama i posebno o ostvarivanju prava manjina u
njima. S druge strane, zahtevi EU određeni su ili dokumentima čiji je
sadržaj opštijeg karaktera, kao što je onaj već pomenuti iz Kopenhagena
1993. godine gde je zaštita manjina određena kao kriterijum za pristupanje,
ili onaj vezan sa mogućnosti evropske integracije Zapadnog Balkana iz
Soluna 2003. godine, ili specifičnim pristupom pojedinim zemljama.
Vidljivo je, dakle, da mada sama EU, za razliku od Saveta Evrope ili OEBS,
nema okvir za obezbeđenje zaštite manjinskih prava na nivou EU, manjinska
pitanja jesu važna u procesu proširenja EU, a značaj koji se ovim pitanjima
pridaje pojačan je, istina samo nekim već pomenutim rezolucijama Evropskog
Parlamenta o zaštiti manjinskih prava.
Treba pomenuti još neke univerzalne i regionalne instrumente koji su relevantni
za zaštitu manjinskih prava. Uz ranije apostrofirane Međunarodni pakt
o građanskim i političkim pravima, Okvirnu konvenciju za zaštitu nacionalnih
manjina i Evropsku povelju o regionalnim ili manjinskim jezicima, tu spadaju
i Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima i Konvencija
o sprečavanju i kažnjavanju genocida. Ovde se može pomenuti i određeno
nešto starije međunarodno pravno nasleđe vezano za međunarodnim dokumentima
osiguranu zaštitu ljudskih prava, uključujući tu i manjinska prava, u
šta spadaju i neki činioci mekšeg karaktera, ali pogodni da stvore klimu
jačanja ili prihvatanja legislative vezane za zaštitu manjinskih prava,
kao što je iskustvo sa osnivačke konferencije OEBS (tada KEBS) iz Helsinkija,
kada je upravo na zalaganje Jugoslavije u završni dokument ušla odredba
o zaštiti manjina.
3.1. Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina
Okvirna konvencija Saveta Evrope daleko je najvažniji pojedinačni međunarodno
prihvaćen dokument na ovom području. Ona zabranjuje svaku diskriminaciju
i nasilnu asimilaciju, nalaže unapređivanje uslova potrebnih za održavanje
i razvijanje kulture pripadnika nacionalnih manjina i očuvanje neophodnih
elemenata njihovog identiteta: vere, jezika, tradicije i kulturnog nasleđa.
Okvirna konvencija zahteva slobodu mirnog okupljanja, slobodu udruživanja,
slobodu izražavanja i slobodu misli, savesti i veroispovesti za pripadnike
nacionalnih manjina. Ona pripadnicima manjina garantuje pravo da slobodno
izražavaju svoja verska uverenja i da osnivaju verske institucije, organizacije
i udruženja. Ona, takođe, garantuje slobodnu upotrebu jezika i pisma,
emitovanje radio i TV programa, kao i izdavanje manjinskih štampanih medija.
Okvirna konvencija propisuje slobodno korišćenje maternjeg jezika, kao
i službenu upotrebu jezika i pisma nacionalnih manjina u oblastima koje
su tradicionalno ili u znatnom broju naseljene pripadnicima nacionalnih
manjina. Okvirna konvencija takođe upućuje zahtev da se u oblastima tradicionalno
naseljenim znatnim brojem ljudi koji pripadaju nacionalnoj manjini, tradicionalni
lokalni nazivi, imena ulica i drugih topografskih oznaka namenjenim javnosti
ispisuju na lokalnom jeziku. Ona traži da države ugovornice stvore neophodne
uslove za efikasno učešće pripadnika nacionalnih manjina u kulturnom,
socijalnom i ekonomskom životu i javnim poslovima, naročito onim koji
se njih tiču. Ona traži da se države ugovornice Okvirne konvencije uzdrže
od mera koje menjaju odnos stanovništva u oblastima naseljenim pripadnicima
nacionalnih manjina. Garantuje pravo na obrazovanje na maternjem jeziku,
sa intencijom da na srednjoškolskom nivou obrazovanja postepeno raste
udeo časova na „državnom jeziku“. Okvirna konvencija postavlja zahteve
ne samo državama potpisnicama nego i pripadnicima nacionalnih manjina,
tražeći od njih da nauče državni jezik. Pravo na obrazovanje na maternjem
jeziku povezano je sa pravom na osposobljavanje nastavnika i na pristup
udžbenicima na jezicima manjina. U svom nastojanju da izbegne i getoizaciju
i asimilaciju nacionalnih manjina Okvirna konvencija traži da se olakša
dodir između učenika i nastavnika iz raznih zajednica.
Konvencija stavlja naglasak na pojedinačna prava pripadnika nacionalnih
manjina. U Konvenciji se govori o pripadnicima nacionalnih manjina, a
ne o manjinskim zajednicama. Naravno, neka od tih prava, kao pravo na
obrazovanje, mogu se konzumirati samo u zajednici sa drugim ljudima, pa
je kolektivna dimenzija prava nacionalnih manjina snažno prisutna npr.
u članovima 10., 11. i 14. Okvirne konvencije. Treba dodati i da Konvencija
ne daje precizno definiciju pojma nacionalne manjine, kako bi povećala
broj grupa i njihovih pripadnika koji mogu da uživaju prava koje ona garantuje.
Važno je reći da član 22 Okvirne konvencije određuje da se Konvencija
ne može koristiti kao ograničenje postojećih viših standarda zaštite obezbeđenih
bilo drugim međunarodnim instrumentima, bilo domaćim zakonodavstvom. S
druge strane, primena Okvirne konvencije jeste stvar država ugovornica.
U njenoj preambuli piše »države članice Saveta Evrope i druge države ugovornice
ove okvirne Konvencije (...) rešene da načela navedena u ovoj konvenciji
sprovode putem nacionalnog zakonodavstva i odgovarajućih vladinih politika«;
u razradi pojedinačnih manjinskih prava njihova implementacija je u nadležnosti
država ugovornica.
Ipak, čak se i u Okvirnoj konvenciji garantovanje skoro svakog manjinskog
prava uslovljava ogradama poput “ugovornice će nastojati“, umesto da budu
obavezane, “u okviru svojih pravnih sistema“, “gde je to pogodno“, “uzimajući
u obzir svoje posebne uslove“, “kada postoji dovoljna tražnja za takvim
oznakama“ (ili za primenom nekog drugog manjinskog prava). Stoga ne čudi
što se na Konferenciji u Strazburu 2003. godine, povodom pet godina monitoringa
Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina, čulo dosta glasova
u prilog jasnijem i određenijem preciziranju obaveza država potpisnica
na planu ispunjavanja visokih načela koja sadrži Okvirna konvencija.
4. Multikulturalizam i prava manjinskih grupa
Multikulturalizam se razumeva kao demografska činjenica, kao državna politika
ili kao retorička oznaka u politici, pedagogiji, novinarstvu ili književnosti.
Izraz se koristi u javnoj sferi kao nešto pozitivno, ali se i često, s
jedne strane, kritikuje kao državno kontrolisani i usmeravani etnički
šik ili kič, dok se, s druge, ponekad shvata i kao termin iz porodice
samomarginalizacije ili separatizma. Osim toga, njegova sve veća upotreba
vremenski se podudara sa postmodernizmom i postkolonijalizmom, te se otuda
doživljava i kao deo kritike objedinjujućih istorijskih priča, odnosno
kao deo estetike i politike mnoštvenosti i društvene fragmentalizacije,
ali i kao oblik političke mobilizacije ugnjetenih društvenih grupa okupljenih
po različitim kriterijumima (od etničke ili rasne pripadnosti, starosne
dobi ili roda, pa sve do seksualne orijentacije).
Shodno tome, u „slabom” ili deskriptivnom značenju, koje se najčešće sreće
i kod nas,
multikulturalizam označava „kulturnu raznolikost koja je posledica postojanja
dve ili više grupa u okviru društva, čija verovanja i prakse dovode do
različitih kolektivnih identiteta” (E. Hejvud). Pošto države nikada nisu
neutralne u pogledu kulture, multikulturalizam u „jakom” značenju, odnosno
kao državna politika, ima korene u protestu protiv ideje zvanične kulture,
odnosno u viziji društveno-ekonomske pravde za manjine koje nisu dovoljno
zastupljene u politici i drugim sferama života.
Kada je reč o pravima etničkih grupa, odnosno nacionalnih manjina, i njihovim
vezama sa politikom multikulturalizma, jasno je da mora biti govora o
državnom priznavanju manjinskih kultura kao odgovarajućeg okruženja za
ostvarivanje inače zajamčenih ljudskih prava individuama koje su pripadnici
(i) tih kultura. U slučaju zemalja koje su prve uvele javnu politiku multikulturalizma
(Kanada, Australija, Novi Zeland), ona se odnosila pre svega na useljeničke
grupe, odnosno na ideju da useljenici nisu ništa manje Kanađani, Australijanci
ili Novozelanđani ukoliko neguju svoje etnokulturne identitete. Primera
radi, za razliku od Sjedinjenih Američkih Država, gde multikulturalizam
može da označava najširi obim politika identiteta, u kanadskom kontekstu
on se odnosi na skup konkretnih političkih odluka zakonodavnih organa
vezanih samo za etničke grupe.
Budući da gotovo i nema države koja nije kulturno raznolika (multikulturalna,
u „slabom” značenju), i da je eliminacija manjinskih nacionalnih identiteta
nezamisliva, te da je snaga nacionalizma veoma prisutna, potrebno je promišljati
kako uskladiti liberalni model individualne autonomije sa koncepcijom
manjinskih prava. Očigledno je, naravno, da se situacija razlikuje od
zemlje do zemlje. Osnovna razlika leži u dva velika izvora kulturne raznolikosti:
useljavanje (kao u slučaju SAD, Kanade, Australije i nekih zapadnoevropskih
zemalja itd.) i posredni i neposredni istorijsko-politički i demografski
razlozi. Istorijski posmatrano, mnogi od najtežih konflikata u Istočnoj
Evropi javili su se zbog trijade odnosa između nacionalne manjine, države
domaćina i susedne zemlje. Uz to, zahtevi nacionalnih manjina u ovom regionu
često su imali transnacionalnu dimenziju i uključivali su postavljanje
zahteva susednim zemljama ili u ime susednih zemalja. S takvim bremenom
i diskusija o multikulturalizmu u Srbiji ima posebnu težinu i ne može
se svesti na bilo koji gotov model, iako se u mnogim aspektima iskustva
drugih u kreiranju tzv. multikulturalnog građanstva mogu iskoristiti.
Učvršćivanje odnosa države i manjina zahteva, pre svega, odgovornost države
koja bi trebalo da stvori ambijent za puno ostvarenje individualnih prava
svojih građana, pripadnika manjinskih zajednica, tako što bi pronašla
model priznanja njihovog kulturnog okruženja (jezik, institucije, pravo
na obrazovanje, podela vlasti i sl.) u kojem se ta prava ostvaruju. S
druge strane, odgovornost samih manjina leži u prihvatanju šireg konteksta
i ambijenta u kojem se prava realizuju, odnosno u opredeljivanju za vidove
participacije manjinskih predstavnika u državnoj vlasti. Iako se čini
da je reč o kružnom procesu, zapravo se radi o momentu uzajamnog priznavanja,
koji bi trebalo da bude temelj svakog zakona o manjinama. Pogrešna je
pretpostavka da će dostignuća demokratije, ekonomije i lične tolerancije
sama od sebe voditi ka iščezavanju manjinskih zahteva. Pre se može reći
da će se tako možda samo promeniti oblici njihovog ispoljavanja. Ovo je
svakako dodatni razlog da se traga za modelom koji bi zaista uzeo u obzir
kompleksnost situacije u Srbiji, ali koji ne bi počivao na ideji da je
reč o kompleksu koji nas čini jedinstvenim, bilo u dobrom ili u rđavom
smislu.
Bez ikakvog prizvuka utopije, izvesno je da korak od „slabog” do „jakog”
multikulturalizma ne mora uvek biti korak od sedam milja, važnije je,
ali i zahtevnije, da on bude jednako „jak” za sve.
4.1. Odnos većine i manjine u Srbiji
U odnosu većine prema manjinama može se najbolje videti stepen razvoja
političkih institucija jednog društva. U društvima koja pretenduju da
sebe nazivaju demokratskim (kao i da ih takvima smatraju i drugi), poštovanje
prava manjina rešeno je čitavim nizom adekvatnih zakonskih propisa - od
onih koji zabranjuju svaki oblik diskriminacije, do onih koji promovišu
prednost pripadnika manjina (bilo da se radi o etničkim manjinama ili,
na primer, o ženama) u određenim situacijama (na primer pri zapošljavanju).
Odnos većine i manjine u Srbiji zasniva se na nekoliko stereotipa.
Prvi je stereotip je da većina ima automatsko pravo da vlada, te da će
joj ovo pravo automatski biti ukinuto ukoliko manjinama (koje su, prema
zastupnicima ovakvog načina razmišljanja, apsolutno nezajažljive) budu
data prava. Ova poslednja konstrukcija je vrlo važna, jer se „prava” (uključujući
tu i osnovna ljudska prava) u ovakvom načinu razmišljanja smatraju kao
nešto što se nekome „daje” ili „poklanja”.
Drugi stereotip zasnovan je na verovanju da su manjine kulturno, intelektualno
i emocionalno inferiorne u odnosu na većinu. Ovakav tip razmišljanja posebno
dolazi do izražaja kad se radi o rodnoj ravnopravnosti. Naprimer, ukoliko
se nekom pripadniku srpske političke elite ne dopadaju stavovi nekih žena
(često su na udaru neke predstavnice nevladinih organizacija), onda se
potencira njihov izgled (kao da su one krive što nemaju po dvadesetak
godina), frizura ili oblačenje - isti oni elementi koji se nikad ne koriste
za prosuđivanje političke kompetentnosti srpskih političara.
Iz ovoga proizilazi i treći stereotip - a to je da su u političkoj borbi
protiv zastupnika manjinskog mišljenja sva sredstva dopuštena. Politička
borba se ovde shvata kao borba na život i smrt, rat do istrebljenja, i
ovde je prisutan jedan kontinuitet srpskog parlamentarizma, koji je prema
istoričarima moguće pratiti još od kraja XIX veka. Naime, 1887. i 1889.
pripadnici Radikalne stranke tukli su i ubijali članove i simpatizere
Naprednjačke stranke - političke opcije koja se u ono vreme zalagala za
modernizaciju i priključak Srbije „sa Evropom”. Treba li onda da nas čudi
što je nekoliko političkih lidera koji su zastupali modernizacijske vrednosti
u različitim periodima razvoja srpskog društva (knez Mihailo Obrenović,
predsednik vlade Jovan Ristić u XIX veku, predsednik vlade Zoran Đinđić
početkom XXI veka) - ubijeno?
Iz ovakvog stava prema političkim protivnicima (gde su očigledno sva sredstva
dopuštena) potpuno jasno sledi da se i pripadnici etničkih ili verskih
manjina ne mogu nadati ničem boljem. Štaviše, rasistički stereotipi u
Srbiji upereni protiv Roma, muslimana ili Jevreja najčešće su ohrabreni
sa najviših političkih mesta. U ovakvoj paranoičnoj predstavi stvarnosti,
jedina sigurnost koju pripadnici vladajuće „većine” osećaju jeste većina
koja se zasniva na brojnosti i na fizičkoj snazi.
5. Zakonsko regulisanje položaja nacionalnih manjina
u Srbiji
Srbija uvažava prava i slobode nacionalnih manjina. Pripadnici nacionalnih
manjina imaju ustavno pravo na političko udruživanje, osnivanje kulturnih
institucija, obrazovanje i informisanje na maternjem jeziku, pravo da
biraju i da budu birani u lokalne i republičke organe vlasti, da se bave
svim privrednim poslovima i drugim aktivnostima. Manjine u Srbiji uživaju
prava u skladu sa ustanovljenim međunarodnim standardima.
Članovi nacionalnih manjina u Srbiji su razvili svoj etnički, kulturni,
jezički i verski identitet, bez straha od asimilacije protiv svoje volje.
Nacionalne manjine za svoj razvoj imaju osigurane materijalne uslove.
Vojvodina, u kojoj živi najviše pripadnika različitih naroda je, inače,
privredno veoma razvijen region Kosovo i Metohija, gde je koncentrisano
albansko stanovništvo, iako ekonomski nerazvijena, procentualno se poslednjih
godina brže razvija od drugih delova Srbije. Pa ipak, Albanci na Kosovu
i Metohiji ne priznaju Republiku Srbiju, u kojoj žive, niti njen Ustav.
Pod pritiskom separatističkih nacionalnih vođa i uz spoljnu podršku albanska
manjina bojkotuje sve državne institucije, kroz koje treba da koristi
svoja prava i slobode. Oni ne priznaju državne organe, odbijaju da plaćaju
poreze, ne dozvoljavaju svojoj deci da se školuju na albanskom jeziku
u državnim školama po programima koji važe za sve ostale učenike u Srbiji.
Oni redovno bojkotuju demokratske izbore na kojima bi mogli da izaberu
svoje legitimne predstavnike u lokalne i republičke organe vlasti.
Na Kosovu i Metohiji je na delu ekstremni i agresivni šiptarski nacionalizam,
praćen demografskom eksplozijom, koja je promenila strukturu stanovništva
Pokrajine. Albansko stanovništvo, ima najveću stopu nataliteta u Evropi.
Tokom Drugog svetskog rata Hitler je Kosovo pripojio Albaniji, fašističkoj
državi, pod čijom vladavinom je veliki broj Srba i Crnogoraca bio proteran
sa Kosova, dok su Albanci iz Albanije tu doseljavani. Naređenjem broj
343 Komesara za unutrašnje poslove, izdatim 5. Marta 1945, Tito je odvratio
Srbe i Crnogorce od povratka na Kosovo. Zatim, tokom sedamdesetih, više
od 200.000 Srba je bilo prisiljeno da, pod pritiskom albanskog terora,
napusti Kosovo. Podjednako značajno je da se od 1945, sa blagoslovom jugoslovenskih
vlasti, između 350.000 i 400.000 albanskih izbeglica iz Albanije, naselilo
na Kosovo. Na ovaj način etnički sastav Kosova i Metohije je promenjen
i za Albance su stvoreni uslovi da se na međunarodnoj političkoj sceni
pojave sa zahtevom: “Kosovo Republika.”
U južnoj srpskoj pokrajini Kosovo i Metohija živi najviše pripadnika albanske
nacionalne manjine. S obzirom na to da je poslednji popis stanovništva
u kome su učestvovali pripadnici albanske nacionalne manjine na Kosovu
i Metohiji obavljen 1981. godine (pripadnici albanske nacionalne manjine
bojkotovali su popis 1991. godine, pa su podaci za tu godinu dobijeni
procenom) i da su oružani sukobi, iseljavanje velikog broja Srba i pripadnika
drugih manjina i dolazak više desetina hiljada Albanaca iz Albanije nesumnjivo
promenili etničku sliku Kosova i Metohije, ne može se sa sigurnošću utvrditi
koliko pripadnika albanske nacionalne manjine, koji su državljani Srbije
i Crne Gore, naseljava tu pokrajinu.
Za ostvarivanje prava na negovanje kulture i tradicije nacionalnih manjina,
od najveće važnosti su odredbe Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih
manjina, kojima im se garantuju individualna i kolektivna prava. Radi
ostvarivanja prava na samoupravu u oblasti kulture, obrazovanja, informisanja
i službene upotrebe jezika i pisma, pripadnici nacionalnih manjina mogu
da izaberu nacionalne savete, koji su aktivno uključeni u proces funkcionisanja
Ministarstva kulture. Ova saradnja ogleda se u zajedničkom vršenju analize,
planiranja, podrške kulturnim aktivnostima i bavljenju svim drugim pitanjima
od značaja za kulturu i stvaralaštvo nacionalnih manjina. Nezavisne stručne
komisije, ustanovljeni kriterijumi i insistiranje Ministarstva na poboljšanju
kvaliteta i komunikacijskoj funkciji projekata, doveli su do sistematskog
pristupa problematici podrške kulture i stvaralaštva nacionalnih manjina
i značajnog napretka u radu.
5.1. Zakonodavni okvir
Osnovna manjinska prava garantovana Ustavom i zakonima su: pravo na obrazovanje,
očuvanje i razvoj kulture, pravo na službenu upotrebu jezika i pisma i
pravo na informisanje na maternjem jeziku. Ključni dokumenti domaćeg zakonodavstva,
relevantni za zaštitu nacionalnih manjina, jesu Ustav Republike Srbije,
Statut Autonomne Pokrajine Vojvodine, Zakon o zaštiti prava i sloboda
nacionalnih manjina (u daljem tekstu: Zakon o zaštiti manjina), niz zakona
Republike Srbije, odluke pokrajinskih organa i statuti i odluke organa
lokalnih samouprava.
Ustav Republike Srbije (2006) definiše Srbiju kao državu srpskog naroda
i svih građana koji u njoj žive. U posebnom odeljku „Prava pripadnika
nacionalnih manjina“ garantuju se prava manjina, individualna i kolektivna.
Član 75 predviđa stvaranje nacionalnih saveta nacionalnih manjina radi
ostvarenja prava na samoupravu u kulturi, obrazovanju, obaveštavanju i
službenoj upotrebi jezika i pisma. Takođe, član 20 predviđa da se dostignuti
nivo manjinskih prava ne može smanjivati.
Postojeći Zakon o zaštiti manjina iz 2002. prenet je iz zakonodavstva
nekadašnje federalne države SRJ. U vezi s tim mora se naglasiti da na
nivou Srbije od 2000. godine nije donet nijedan sistemski zakon o manjinama,
pojedina rešenja donose se ad hoc, a uredbe urgentno. Zakon o zaštiti
manjina ne predviđa kaznene odredbe za nesprovođenje zakona pa se postavlja
pitanje obaveznosti i odgovornosti za njegovu primenu, a u vezi s tim
i pitanje ozbiljnog pristupa zakonopisca ovoj problematici.
Zakon o zaštiti manjina daje vrlo velika ovlašćenja nacionalnim savetima
na planu zaštite i ostvarivanja manjinskih prava. Do sada je konstituisano
14 nacionalnih saveta kao ključnih tela manjinske samouprave. Oni bi trebali
da budu partneri države u procesu donošenja odluka bitnih za ostvarivanje
manjinskih prava, no pošto njihova ovlašćenja nisu jasno precizirana i
ugrađena u propise na republičkom nivou to često nije slućaj. Državni
organi dužni su po članu 19 Zakona o zaštiti manjina da zatraže mišljenje
i da se konsultuju sa nacionalnim savetima prilikom odlučivanja o svim
pitanjima, koja se tiču manjinskih prava garantovanih Ustavom. U praksi
se ova zakonska odredba retko i selektivno primenjuje.
Važne posledice u oblasti ostvarivanja manjinskih prava ima i niz posebnih
zakona: Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisama, Zakon o lokalnoj samoupravi,
Zakon o utvrđivanju nadležnosti autonomne pokrajine, (tzv. Omnibus zakon),
Zakon o javnom informisanju, Zakon o radiodifuziji, Zakon o izboru narodnih
poslanika, Zakon o crkvama i verskim zajednicama i drugi. Važno je primetiti
da je donošenje ovih zakona, koji su značajni za ostvarivanje nekog od
manjinskih prava izvedeno bez odgovarajuće javne rasprave, na netransparentan
način i bez ućešća predstavnika manjina. Osim toga, oblast zakonskog uređenja
prava manjina karakteriše i neusklađenost tj. direktna kolizija između
postojećih zakona odnosno zakonskih rešenja, nepostojanje određenih zakona
i brojni podzakonski akti. Tako Zakon o lokalnoj samoupravi ne dozvoljava
javnu upotrebu nacionalnih simbola nacionalnih manjina, nego samo državnih
znamenja i znamenja lokalnih samouprava, što je u direktnoj opreci sa
odredbom iz Zakona o zaštiti manjina. Takođe, postoji kolizija između
Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisama i odredbi Zakona o zaštiti
manjina, kao i odgovarajućih odluka Skupštine AP Vojvodine. Veoma je važno
što pre zakonski regulisati rad nacionalnih saveta, posebno način njihovog
izbora, kompetencije, kao i način finansiranja. Postojeći saveti trenutno
nemaju zakonsku osnovu za svoj rad i delovanje.
5.2. Implementacija prava manjina
Primetna je drastična razlika u obimu i kvalitetu ostvarivanja manjinskih
prava između Vojvodine i ostatka Srbije. Višedecenijska tradicija u institucionalnom
i zakonodavnom uređenju prava nacionalnih manjina u Vojvodini je osnov
današnjeg, manjinski senzitivnog i efikasnog ponašanja vojvođanskih organa
vlasti kao i aktivnijeg odnošenja vojvođanskih manjina prema pitanjima
očuvanja sopstvenog identiteta. Primenu prava znatno otežavaju već spomenute
zakonske kolizije, nedorečenosti i nepostojanje određenih zakonskih rešenja.
5.3. Pravo na službenu upotrebu jezika i pisma
Prema postojećim zakonskim rešenjima (Zakon o zaštiti manjina, čl. 11)
jezik i pismo pripadnika nacionalne manjine uvode se u službenu upotrebu
u jedinici lokalne samouprave u kojoj prema rezultatima zvaničnog popisa
stanovništva živi više od 15% pripadnika manjina. Prema principu stečenih
prava postoji obaveza zadržavanja jezika i pisma u službenoj upotrebi
i u jedinicima lokalne samouprave u kojima su jezik i pismo nacionalne
manjine bili u službenoj upotrebi u vreme donošenja Zakona o zaštiti manjina.
Postoji mogućnost uvođenja jezika i pisma u službenu upotrebu u naseljima
ili u mesnim zajednicama ukoliko u njima živi 25% ili više pripadnika
nacionalne manjine. U Vojvodini su, pored „državnog“ jezika, u službenoj
upotrebi i mađarski, slovački, rumunski, hrvatski i rusinski jezik. Jedan
ili više jezika nacionalnih manjina u službenoj upotrebi su u 38 od 45
vojvođanskih opština. U dve opštine na jugu Srbije u službenoj upotrebi
je albanski jezik, a u još dve na istoku Srbije bugarski jezik. Bosanski
jezik je u službenoj upotrebi u tri opštine na jugozapadu Srbije.
Terenska istraživanja pokazuju da je nepoštovanje propisa na planu omogućavanja
službene upotrebe jezika i pisma za pripadnike nacionalnih manjina veoma
rašireno. Ovo važi za upotrebu jezika u organima lokalne samouprave i
državne uprave, sudovima i policiji, čak i u onim opštinama u kojima manjinsko
stanovništvo doseže visok udeo u ukupnom stanovništvu lokalne zajednice.
Nije poznat slučaj da je primenjena zakonska odredba prema kojoj će se
lice, koje uskrati ili ograniči građaninu da pri ostvarivanju svojih prava
upotrebi jezik odnosno pismo kojim se služi, kazniti zatvorom do jedne
godine (Krivični zakonik, čl. 129).
5.4. Pravo na obrazovanje na maternjem jeziku
Zakon o zaštiti manjina (članovi 13 i 14) reguliše obrazovanje na jeziku
nacionalnih manjina. Ovo pravo u Srbiji, istina ne u jednakom obimu, ostvaruju
pripadnici svih brojčano značajnijih manjina, osim vlaške.
U AP Vojvodini pripadnici mađarske manjine mogu da se obrazuju na sopstvenom
jeziku u 78 osnovnih i 30 srednjih škola, a u većini njih je nastava dvojezična.
Obrazovanje na mađarskom jeziku obuhvata godinama unazad preko 77% učenika
iz ove zajednice na osnovno školskom nivou i preko 65% na srednjoškolskom.
Nastava na mađarskom izvodi se i na tri više škole, katedrama za mađarski
jezik i književnost u Beogradu i Novom Sadu, i na još tri vojvođanska
fakulteta. Učiteljski fakultet na mađarskom jeziku otvoren je 2006. u
Subotici.
Stanje u obrazovanju pripadnika drugih nacionalnih manjina u Vojvodini
je malo nepovoljnije: na svom jeziku osnovnu školu pohađa oko 73% Slovaka
i oko 20% u srednjim školama; na maternjem jeziku osnovnu školu pohađa
oko 57% Rumuna, a srednju oko 27%. Nastava na rusinskom obuhvata oko 50%
učenika osnovnoškolskog i manje od 1% srednjoškolskog uzrasta. Nastava
na hrvatskom jeziku se odvija u 4 osnovne škole u subotičkoj opštini i
do sada više od 200 učenika pohađa prva četiri razreda na osnovnoškolskom
nivou. Navedene manjine, osim Hrvata, imaju i katedre za jezike i književnosti
na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, a Slovaci i Rumuni se mogu obrazovati
za učitelje na svom jeziku. Predmet makedonski jezik sa elementima nacionalne
kulture i bugarski jezik sa elementima nacionalne kulture predaje se od
2006. u dve vojvođanske škole.
Van Vojvodine obrazovanje na nesrpskim jezicima postoji samo u Preševu
i Bujanovcu (albanski), i donekle u Bosilegradu (bugarski). Na teritoriji
uže Srbije učenicima je obezbeđena mahom fakultativna nastava predmeta
maternji jezik sa elementima nacionalne kulture i to za pripadnike bugarske
manjine u dve opštine i bošnjačke manjine u tri opštine.
Zakonsko rešenje prema kojem obrazovanje na jeziku nacionalne manjine
ne isključuje obavezno učenje srpskog jezika, često zbog lošeg nastavnog
plana i programa dovodi do toga da pripadnici manjinskih zajednica ponekad
ne govore dobro srpski jezik. S druge strane, Vlada Srbije opstruiše napore
pokrajinskih organa uprave da u opštinama u kojim pripadnici manjina ćine
većinu stanovništva vrati učenje jezika sredine koje je ukinula Miloševićeva
vlada.
5.5. Pravo na potpuno i nepristrasno informisanje na maternjem jeziku
Ovo pravo, takođe garantovano Ustavom, zakonski je utvrđeno članom 17
Zakona o zaštiti manjina. U Srbiji se javno informisanje ostvaruje, pored
srpskog jezika, i na mađarskom, slovačkom, rumunskom, rusinskom, romskom,
hrvatskom, ukrajinskom, češkom, nemačkom, makedonskom, bugarskom, albanskom,
vlaškom i bunjevačkom. U Republici Srbiji ima oko 160 štampanih i elektronskih
medija, koji u potpunosti ili delom informišu javnost na jezicima nacionalnih
manjina. Od tog broja u AP Vojvodini je oko 140, a u centralnoj Srbiji
20, ako izuzmemo medije u Sandžaku. Radio programe emituje 84 stanice
- 72 u Vojvodini, a 12 u centralnoj Srbiji. Radio programi su uglavnom
lokalnog karaktera, a ne retko su informacije na manjinskim jezicima servisnog
karaktera ili imaju karakter nedeljne hronike. TV program emituje 32 televizije
- 27 u Vojvodini, a 5 u ostatku Srbije.
Mediji na jezicima manjina izloženi su snažnim izazovima u aktuelnom procesu
privatizacije medija. Imajući u vidu ograničenost njihovog tržišta i manju
konkurentnost u ukupnom medijskom prostoru njihovi izgledi za opstanak
i održivost su značajno ugroženi.
5.6. Pravo na učestvovanje u javnom životu i ravnopravnost pri zapošljavanju
u javnoj službi
Zakon o zaštiti manjina (član 21) propisuje da se prilikom zapošljavanja
u javnim službama, ukljućujući policiju, vodi računa o nacionalnom sastavu
stanovništva, odgovarajućoj zastupljenosti i o poznavanju jezika koji
se govori na području organa ili službe. Ovo pravo, međutim, nije adekvatno
preneto u zakonodavstvo Republike Srbije.
Izmenama Zakona o izboru narodnih poslanika iz 2004. ukinut je izborni
cenzus od 5% glasova za političke stranke nacionalnih manjina Ovo rešenje,
međutim, korisno je jedino za pripadnike mađarske i bošnjačke manjine,
ali ne i brojčano manjih, budući da i po njemu one ne mogu da pređu novi
realni cenzus. Odlukom nezakonodavnog tela, Republičke izborne komisije,
pred poslednje izbore za stranke nacionalnih manjina smanjen je broj potpisa
neophodnih za predaju izborne liste. Pitanje političkog reprezentovanja
manjina rešeno je, dakle, samo trenutno i ad hoc tj. zahteva zaokruženo
i dosledno zakonsko uređenje.
Godinama unazad istrajava problem značajne podzastupljenosti manjina u
različitim oblastima javnog života, posebno na visokom nivou u sudstvu
i policiji. Na njega kontinuirano ukazuju i dokumenti relevantnih međunarodnih
institucija i organizacija. Pokrajinska administracija je jedina instanca
vlasti u Srbiji, koja inicira neke promene po tom pitanju.
Zaključak
Nacionalne manjine su realnost u višenacionalnim državama, koja se ne
može prevazići ni određivanjem tih država kao građanskih, tj. zasnovanih
na suverenosti građana i sprovođenjem pune jednakosti svih građana nezavisno
od nacionalne pripadnosti. I u takvim državama se moraju garantovati manjinska
prava, a zahtevi manjina za uvažavanjem njihove posebnosti kreću se u
rasponu od personalne i kulturne autonomije do teritorijalne autonomije
i federalizacije države.
U vezi sa pravima pripadnika nacionalnih manjina bitno je odrediti tri
stvari: prvo, koja etnička skupina ljudi ima svojstvo nacionalne manjine;
drugo, koje su to nacionalne specifičnosti koje treba obuhvatiti manjinskom
zaštitom; i treće, koji su mehanizmi za sprovođenje u život manjinskih
prava i za njihovu zaštitu.
Sadržajno unapređenje legislative na planu zaštite manjina i razvoj konkretnih
manjinskih politika u Srbiji usporeno je već duže vreme. Interesi za manjinska
pitanja nisu na vrhu prioriteta kod relevantnih političkih činilaca.
Neophodno je postaviti jasnu državnu strategiju prema manjinama, multikulturalizmu
i interkulturalizmu. Polazeći od pozitivnih i izglednih rešenja, koja
danas imaju većinsku podršku u svetu, Srbija treba da pronalazi optimalne
i funkcionalne modele regulisanja odnosa manjine i većine, ne samo zbog
političke stabilnosti zemlje već i iz razloga koje nalaže pravedno uređenje
društva i države.
Literatura
- Avramov Smilja, Kreća Milenko: Međunarodno javno pravo, Beograd, Savremena
Administracija, 2003.
- Marković Ratko: Ustavno pravo, Beograd, IP Justinijan, 2004.
- Radulović B. Nikola: Ljudska prava i nacionalne manjine u medjunarodnom
javnom pravu i zaštita jugoslovenske manjine u Albaniji, Zbornik radova
sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21., 22. i 23. juna
1990.
- Bulajić Milan: Pravo na samoopredeljenje u Društvu naroda i Ujedinjenim
nacijama (1917-1962), Beograd, 1963.
- Nikolić Milan: Obrazovanje i nacionalne manjine u Srbiji - problemi
i izazovi, Beograd, Centar za proučavanje alternativa, 2005.
- site web: http://www.gradjanske.org
- site web: http://sr.wikipedia.org
- site web: http://www.srbija-info.yu
- site web: http://www.zastitnik.gov.rs
- site web: http://www.humanrights.gov.yu
- site web: http://www.forumtz.com
- site web: http://www.bgcentar.org.yu
- site web: http://www.susedski2007.cdcs.org.yu
- site web: http://www.chris-network.org
PROCITAJ
/ PREUZMI I DRUGE SEMINARSKE RADOVE IZ OBLASTI:
|
|
preuzmi
seminarski rad u wordu » » »
Besplatni Seminarski
Radovi
SEMINARSKI RAD
|
|