Životna sredina je prirodni okvir u kome sva živa bića žive i djeluju,
mnogostruko povezana uzajamnim uticajima, a označava prostor u kojem
organizmi provode svoj život u stalnim međusobnim odnosima i interakcijama.
Vrijednost čovjekove životne sredine uslovljena je nizom elemenata koji
su nastali prirodnim razvojem i djelovanjem čovjeka, uslovima za život,
stanovanje, rad i odmor u prirodnoj i izgrađenoj sredini.
Životna sredina podrazumijeva ukupnost prirodnih faktora i društvenih
činilaca koji obrazuju čovjekov okvir života kao prirodno-kulturno-sociopsihološkog
bića. U tom smislu, od pomoći su nam brojne prirodne i humanističke
naučne discipline, kako bi se povećala kvaliteta čovjekovog okvira života.
Čovjek je osnovni faktor životne sredine, tako da je čovjekova životna
sredina manje zavisna od svih unutrašnjih i spoljašnjih faktora, uključujući
tu i sav živi svijet, jer je čovjek razvojem svoje tehnologije uspio
da mnoge odnose i procese u sredini prilagodi, stvori ili usmjeri u
korist zadovoljenja sopstvenih potreba i želja.
Savremeni privredni razvoj odvija se u uslovima prostorne disperzije
zagađujućih materijala kroz bilo koji element životne sredine, a ako
se on odvija izvan kontrole, onda čovjek više nije u stanju da utiče
na zakonitosti razvoja prirode.
Ekologija pokušava da pronađe odgovor i rješenje brojnim problemima
životne sredine koji nas sve više okružuju. Nažalost, mnogi problemi
današnjice su ljudskog porijekla. Prevoz, termoelektrane i sagorijevanje
fosilnog goriva za razne svrhe su odgovorni za više od 50% zagađenja
zraka. Vode i tla sadrže sve veće količine raznih teških metala i pesticida.
Nuklearne elektrane proizvode velike količine radioaktivnog otpada čija
manipulacija i odlaganje zahtijeva vrlo precizne mjere i standarde.
Ovakvi problemi su samo par primjera ugrožavanja čovjekove životne sredine.
Socijalna ekologija kao najšira društvena nauka u čijem je naučnom fokusu
čovjekova životna sredina, proučavajući komponente čovjekove sredine,
ima zadatak da otkriva čovjeku nepodnošljivu sredinu, otkriva one koji
ugrožavaju i narušavaju zdravlje ljudi, a time i njihov životni integritet.
2.Pojam bezbjednosti
Čovječanstvo je okupirano bezbjednošću. Nikada nije bilo više, raznovrsnijih
i efikasnijih ljudskih materijalnih kapaciteta za zaštitu bezbjednosti,
i nikada se društvo nije osjećalo bespomoćnijim i ranjivijim na ugrožavajuće
pojave, koje su sve destruktivnije. Često se postavlja pitanje šta je
bezbjednost i šta znači biti bezbjedan?
Bezbjednost je jedna od osnovnih ljudskih potreba: garancija opstanka,
napretka i blagostanja, ekonomske sigurnosti i mogućnosti, humanosti
i poretka, slobodnog života bez straha ili teškoća, dobro na koje svi
imaju pravo.
Bezbjednost je kada postoji i nesmetano se ispoljava ono što je vrijedno
i značajno, i kada je takvo stanje očigledno izvjesno, predvidivo i
kontrolisano, što podrazumijeva sposobnost da ga zaštitimo od neželjenih
uticaja.
Bezbjednost se može smatrati procesom, a prije svega proizvodom tog
procesa – stanjem. Biti bezbjedan znači biti zaštićen od uticaja nepoželjnih
pojava, i osjećati se zaštićenim u predvidivom i zaštićenom ambijentu.
Bezbjednost je rezultanta odnosa-balansa između stvarne i potencijalne
ugroženosti referentnih vrijednosti i interesa i postojećih kapaciteta
koji ih štite. Apsolutna bezbjednost je idealna kategorija.
Bezbjednost je djelatnost i funkcija, zatim stanje, pa organizacija
i najzad, odsustvo ugrožavajućih pojava i straha (bezopasnost, sigurnost),
a u njenom središtu su izvjesne vrijednosti i interesi.
2.1.Pojam ugrožavanja bezbjednosti
Ugrožavanje bezbjednosti je suprotnost bezbjednosti. Riječ je o svim
pojavama i procesima koje su destruktivne po referentne vrijednosti
i interese jer onemogućavaju ili otežavaju njihovo dostizanje, postojanje,
uživanje i razvoj. Ugrožavanje bezbjednosti se u raznim naukama i sferama
prirodne i društvene stvarnosti različito tumači i određuje.
Ugrožavanje bezbjednosti postoji uvijek kada se dovodi u pitanje postojanje,
ispoljavanje i uživanje onog što je vrijedno i značajno, odnosno kada
se na referentnim vrijednostima javljaju ili se mogu javiti neželjene
promjene ili se ne mogu nesmetano uživati.
Ugrožavanje bezbjednosti, ljudi, materijalnih dobara i životne sredine
svrstava se u:
- prirodne (elementarne ) opasnosti i nesreće, koje se dijele na litosferske-seizmološke
(zemljotresi), amosferske (vjetar,grad), hidrosferske (poplave,lavine)
i biosferske (suše);
- tehničko-tehnološke opasnosti koje se manifestuju kao pojave praćene
jonizujućim zračenjem, hemijske kontaminacije i udesi u hemijskoj
industriji, požari, saobraćajne nezgode i nesreće na radu;
- ratne opasnosti i nesreće koje se manifestuju kao oružana dejstva
sa kopna, vazduha i mora, odnosno prirodne i tehničko-tehnološke nesreće
izazvane ratnim dejstvima.
3.Savremeni rizici i prijetnje bezbjednosti
Za razliku od tradicionalnog pristupa bezbjednosti po kome su vojne
prijetnje i subverzije najveće opasnosti po društva i države, danas
su bezbjedosni izazovi, rizici i prijetnje “prije unutrašnji, nego spoljni
i prije nevojni, nego vojni; prije dolaze od nedržavnih aktera, nego
od suverenih država”.
Danas dominiraju političke prijetnje, ekonomske prijetnje, čovjekom
izazvane ekološke prijetnje i društvene prijetnje.
Savremene pojave ugrožavanja bezbjednosti odlikuju brojne karakteristike.
Neke od njih svojstvene su većem broju ugrožavajućih pojava: protivpravnost,
nemoralnost, multikauzalnost, multimanifestnost, indikativnost, individualnost,
dinamičnost, elastičnost, interaktivnost, (ne)mjerljivost, (ne)predvidivost,
višestrukost standarda kvalifikovanja i tretiranja, destruktivnost,
složenost i nedovoljna istraženost.
Protivpravnost je protivnost pravnim normama pozitivnog međunarodnog
i unutrašnjeg prava, a protivzakonitost je protivnost normama zakonskih
propisa.
Pojave ugrožavanja bezbjednosti su najčešće multikazualne, odnosno multifaktorske
prirode, što je jedan od razloga njihove “imunosti” na reakciju društva
i sistema bezbjednosti.
Multimanifestnost podrazumijeva mnoštvo pojava ugrožavanja prisutnih
u bezbjedosnoj praksi, kao i multivarijantnost njihovog ispoljavanja.
Indikativnost je mogućnost identifikacije i kvalifikacije pojave, te
njene diferencijacije od drugih, pa i istorodnih ugrožavajućih pojava.
Individualnost je nemogućnost ponavljanja pojave u apsolutnoj istovjetnosti,
čak i pri istim uslovima i okolnostima; svaka se pojava razlikuje od
bilo koje druge, pa i istovrsne pojave.
Dinamičnost ugrožavanja je posljedica dinamičnosti društva i društvenih
pojava, ali i povratniog dejstva posljedice na izvor i nosioce ugrožavanja.
Elastičnost je druga strana dinamičnosti ugrožavanja. Podrazumijeva
mogućnost njihovog prilagođavanja stanju aktuelnih društvenih pojava
i promjena, što doprinosi njihovom opstanku i razvoju, uprkos nastojanjima
sistema bezbjednosti da ih neutrališe.
Pojave ugrožavanja bezbjednosti su u izvjesnom odnosu interakcije i
kombinacije sa drugim sličnim ili istovrsnim pojavama. Stoga je često
teško razlučiti posljedicu jedne pojave po zaštićene vrijednosti od
posljedica koje nastaju djelovanjem drugih pojava. Ovaj odnos je multivarijantan,
i može da bude tzv. nula odnos, paralelan i neposredan.
Kod nula odnosa ne postoji veza između pojava ugrožavanja bezbjednosti;
one se odvijaju nezavisno i ne utiču jedna na drugu.
Paralelan odnos postoji kada se više pojava odvija uporedo, u isto vrijeme
i od strane istog nosioca,ali realizacija jednih ne zavisi od realizacije
drugih pojava.
Neposredan odnos ugrožavajućih pojava postoji u situacijama kada je
jedna pojava u direktnoj funkciji nastanka i razvoja druge pojave. Taj
odnos može da bude “labav” i “čvrst”, nezavisan i zavisan.
(Ne)mjerljivost pojava ugrožavanja podrazumijeva (ne)mogućnost objektivnog
sagledavanja njihovog obima, sadržaja i efekata. Potpuna mjerljivost
podrazumijeva postojanje metodologije pomoću koje se, na osnovu precizno
utvrđenih i uočljivih indikatora, mogu sagledati obim, sadržaj i efekti
ugrožavajućih pojava.
(Ne)predvidivost je (ne)mogućnost sagledavanja razvoja obima i sadržaja
konkretnih vidova i oblika ugrožavanja bezbjednosti u budućoj vremenskoj
i prostornoj dimenziji.
Jedno od bitnih obilježja mnogih bezbjedosnih pojava je i njihova nedovoljna
istraženost.
U bezbjedosnoj praksi se mogu uočiti i sljedeće odlike većine savremenih
bezbjedosnih problema:
- organizovanost, kao sve organizovanije djelovanje više nosilaca
ugrožavanja bezbjednosti;
- masovnost. Uočljiv je trend po kome je masovnost ugrožavajućih pojava
obrnuto srazmjerna stepenu njihove destruktivnosti;
- konstantno povećanje obima i sadržaja pojava ugrožavanja bezbjednosti,
kao i broja njihovih nosilaca.
-rasprostranjenost. Nema države ni društva koji nisu suočeni sa nekim
ugrožavanjima prirodnog, društvenog ili tehničko-tehnološkog karaktera;
-internacionalnost. Sve više ugrožavajućih pojava se priprema u jednoj,
a realizuje u drugoj državi; nosioci ugrožavanja su lica iz više zemalja,
ili su iz jedne a djeluju na podrucju vise država;
- mobilnost, koja se ogleda u lakoj i brzoj prostornoj pokretljivosti
nosilaca ugrožavanja kojima su dostupna savremena saobraćajna telekomunikaciona
sredstva;
- velika profitabilnost, protivpravnim ostvarivanjem enormnih prihoda.
Tako je organizovani kriminal postao neformalni centar transnacionalne
finansijske moći;
- porast destruktivnosti, odnosno sve veće štetne posljedice po međunarodnu
bezbjednost, bezbjednost države, društva i pojedinaca;
- nasilnost, tijesno povezana sa destruktivnošću, odnosi se prvenstveno
na sve brutalniju realizaciju ugrožavanja. Podrazumijeva porast nasilničkog
kriminala;
- latentnost, odnosno tajnost djelovanja nosilaca ugrožavanja bezbjednosti,
koja dovodi do njihove “nevidljivosti” i stvaranja privida da ne postoje;
- velika tamna brojka koja, kao posledica latentnosti, podrazumijeva
da veliki broj ugrožavajućih pojava ostaje nepoznat subjektima bezbjednosti.
- nedovoljna efikasnost nacionalne i međunarodne neformalne i formalne
socijalne reakcije, koja se javlja kao posljedica navedenih karakteristika,
i druge…
3.1.Vojni rizici i prijetnje bezbjednosti
Vojne rizike i prijetnje bezbjednosti karakteriše prijetnja da će se
upotrijebiti ili masovna upotreba kenvencionalnog naoružanja, pa i oružja
za masovno uništavanje, čime se ugrožava bezbjednost čovjeka, država,
međunarodne zajednice i planete.
Ovu grupu rizika i prijetnji bezbjednosti čine oružana agresija, oružana
intervencija i oružani pritisci, koji po pravilu dolaze spolja (izvan
zemlje) i oružana pobuna i građanski rat koji se odvijaju unutar zemlje.
3.1.1.Oružana agresija
Oružana agresija je jedno od najdestruktivnijih ugrožavanja bezbjednosti
država i njenog stanovništva, ali i međunarodne, pa i globalne bezbjednosti.
Agresija (lat. aggression – napasti, pristupiti) znači napad s ciljem
osvajanja, upotreba sile u međunarodnim odnosima.
3.1.2.Oružana intervencija
Oružana intervencija je nedozvoljeno miješanje u unutrašnje stvari jedne
države primjenom oružane sile, kojim se negiraju njena suverenost i
samostalnost.
Dominantni oblik oružane intervencije je oružana pomoć strane države
jednoj strani u unutrašnjem sukobu.
Poseban vid oružane intervencije predstavlja tzv. humanitarna intervencija.
Preduzima se s ciljem stvarnog ili navodnog izbavljenja iz životne opasnosti
grupe ljudi koje strana vlada ugrožava ili nije u stanju da štiti, bez
obzira na to jesu li njeni državljani, čime se narušava princip nemiješanja
u unutrašnja pitanja države.
3.1.3.Vojni pritisci
Prinuda je kombinacija neposrednog fizičkog pritiska s teškim prijetnjama,
sračunatim na to da subjekte potpuno onesposobe za otpor.
Prinuda može da bude vojna – oružana, politička i ekonomska. Oružana
prinuda manifestuje se kao zastrašivanje, samopomoć i iznuda.
Zastrašivanje je prijetnja upotrebom instrumenata za razaranje – oružanom
silom. Kao i kod svake prijetnje, očekuje se postizanje cilja bez izvršenja.
Primjena sile ispoljava se kao samopomoć kada prinuditelj sam, umjesto
prinuđenog, postiže željenu promjenu. Najblaži primjer samopomoći je
svršeni čin, koji se ostvaruje kada prinuditelj svojevoljno i bez ičijeg
pristanka mijenja postojeće stanje, ne nailazeći pri tom ni na kakav
otpor.
Samopomoć se zamjenjuje iznudom kada se prinudno ne prisvaja konkretan,
opipljiv predmet, podložan fizičkom zahvatanju i odvojiv od ostalih
odnosa s prinuđenim, već se pojavljuje potreba da se skrši volja druge
strane, da se ona primora na postupke koje jedino ona može sama preduzeti.
3.1.4.Oružana pobuna
Pobuna je masovna akcija individualno i po broju neodređene grupe ljudi
radi nasilnog obaranja nekog društvenog ili državnog sistema ili radi
suprotstavljanja nekom organu ili nekoj mjeri državne vlasti.
Cilj je nasilna promjena ustavnog uređenja ili poretka vlasti, čime
se napada na vitalne vrijednosti društva i države.
3.1.5.Građanski rat
Građanski rat je oružana borba između klasnih, nacionalnih, političkih
ili drugih antagonističkih društvenih grupa unutar jedne države, za
ostvarenje izvjesnih političkih i ekonomskih ciljeva. Javlja se kao
posljedica nagomilanih i neriješenih socijalnih, ekonomskih, političkih
i drugih protivurječnosti u društvu.
Od oružanog ustanka razlikuje se dužim trajanjem i boljom organizacijom
zaraćenih strana, koje raspolažu svojim snagama, komandovanjem, teritorijom
itd. Može da se vodi za napredne ili nazadne ciljeve, za promjenu i
obaranje ili očuvanje postojećeg sistema, odnosno za njegov povratak
ako je oboren.
Građanski rat je po obilježjima sličan oružanoj pobuni, a po destrukcijama
oružanoj agresiji.
Građanski ratovi mogu da budu secesionistički , revolucionarni i kontrarevolucionarni,
međunacionalni ili međuetnički, međuvjerski, dinastički i mješoviti.
4.NEVOJNI RIZICI I PRIJETNJE BEZBJEDNOSTI
Nevojni rizici i prijetnje bezbjednosti su pojave ugrožavanja bezbjednosti
koje ne karakteriše masovna upotreba oružja niti prijetnja njegovom
upotrebom. Iako se neki od njih sprovode oružjem, takva upotreba nije
masovna i nije usmjerena protiv cjelokupnog ili većeg dijela stanovništva.
U ovu grupu spadaju pojave ugrožavanja bezbjednosti prirodnog, tehničko-tehnološkog
i ljudskog porijekla.
4.1.Bezbjednosni rizici i prijetnje prirodnog porijekla
Destrukcije koje dolaze od prirode (djelovanjem prirodnih pojava) najstariji
su vidovi ugrožavanja bezbjednosti ljudi, njihovih materijalnih i kulturno-civilizacijskih
tvorevina i životne sredine.
Pojave ugrožavanja bezbjednosti prirodnig porijekla nazivaju se jos
i elementarnim nepogodama. Ove pojave su, načelno, polimorfnog karaktera,
prati ih fenomen paralelizma i specifičnih, najčešće masovnih posljedica.
Sve prirodne – elementarne opasnosti mogu da se dijele na:
-seizmološke opasnosti, koje su posledice direktnih promjena strukture
zemljine kore i tla. One se manifestuju kao:
-zemljotresi, tj. podrhtavanje tla koje za posljedicu ima destrukciju
svega što se nalazi na povrsini zemljišta i ispod njega;
-klizišta, odnosno pomjeranje velikih količna zemljišta i ogromnih
masa stijena na većoj površini;
-atmosferske – meteorološke nepogode, odnosno prirodni ekstremi koji
usljed osjetljivosti urbanih sredina i prirodnih potencijala ozbiljno
ugrožavaju ljudski život i uzrokuju velike štete;
-hidrosferske nepogode, tj. razne destrukcije koje izaziva voda;
-biosferske nepogode, odnosno nanošenje velikih šteta ljudima i drugim
živim organizmima. Manifestuju se kao:
a) epidemije, tj. porast oboljenja uzrokovanih zaraznim bolestima,
neuobičajenih po broju slučajeva, vremenu, mjestu i zahvaćenom stanovništvu,
zatim neuobičajeno povećanje broja oboljenja sa komplikacijama ili
smrtnim ishodom, pojava novih bolesti ili bolesti koje se dugo nisu
pojavljivale, ili pojava većeg broja oboljenja čiji je uzrok nepoznat;
b) epizootije, tj. neuobičajeno povećanje oboljenja životinja od zaraznih
bolesti, uz mogućnost uzrokovanja velike materijalne štete i
v) suše, tj. izostanak dovoljnih količina padavina u određenom vremenskom
razdoblju da se onemogućava normalna razvoj poljoprivrednih kultura,
što uzrokuje manjak prinosa i materijalnu štetu.
Ugrožavajući afekti zavise od intenziteta pojave, od njenog vremenskog
trajanja, odnosno od obima i lokacije na kojoj se odigrava.
4.2.Bezbjednosni rizici i prijetnje ljudskog porijekla
4.2.1.Politčki pritisci
Politički pritisci su zloupotreba mehanizama političke moći, odlučivanja
i uticaja prema ciljnoj državi radi postizanja ciljeva onog ko pritiske
vrši ili ih podstiče.
Sprovode se neposredno ili posredno.
Najčešće se manifestuju kao javne izjave, prijetnje, upozorenja i uslovljavanja,
savjeti i uputstva visokih zvaničnika država, međunarodnih organizacija,
međunarodnih misija, pregovaračkih i posmatračkih tijela na javnim forumima,
debatama, sastancima, zasjedanjima skupštinskih tijela međunarodnih
organizacija, diplomatskim sastancima koji su, najčešće, medijski praćeni.
4.2.2.Mjere ekonomske prinude
Mjere ekonomske prinude podrazumijevaju da jedna ili više zemalja, odnosno
međunarodne organizacije zastrašuju zemlju ili grupu zemalja time što
će im zabraniti uvoz robe, prava i kapitala, njihov izvoz ili i jedno
i drugo, odnosno onemogućiti raspolaganje njihovim sredstvima u inostranstvu
ili izriču i sprovode mjere zabrane uvoza ili izvoza i raspolaganja
imovinom u inostranstvu, kako bi se one kroz moguće ili stvarne ekonomske
štete i osiromašenje prinudile na političke ustupke koji se od njih
zahtijevaju.
Ekonomski pritisci se manifestuju kao prijetnja i politička uslovljavanja
– ucjenjivanje i iznuđivanje.
Ekonomske sankcije se najčešće manifestuju kao:
- embargo, kada se zemlji onemogućava uvoz;
- bojkot, kada se zemlji onemogućava izvoz i
- ekonomska blokada, u slučajevima istovremene primjene mjera embarga
i bojkota.
4.2.3.Organizovani kriminal
Pojam organizovanog kriminala
Uz terorizam, organizovani
kriminal je najozbiljnija nevojna prijetnja čovječanstvu.
To su oblici kriminalnog djelovanja koje odlikuju postojanje kriminalnih
organizacija i organizovanog pristupa u vršenju krivičnih djela, s ciljem
pribavljanja protivpravne imovinske koristi. U užem smislu, to su oblici
organizovanog kriminalnog djelovanja kod kojih su uspostavljene veze
između šefova kriminalnih organizacija i pojedinaca iz strukture državne
vlasti.
4.2.3.1.Fenomenologija savremenog organizovanog kriminala
Forme organizovanog kriminalnog djelovanja su brojne. Načelno, mogu
da se razvrstaju u dvije grupe:
- krivično djelo organizovanja kriminalne grupe – udruženja;
- skup krivičnih djela koja čine pripadnici kriminalnog udruženja.
Zločini iz druge grupe mogu da se podijele na:
- kriminal tzv. prvog prstena, koji je usmjeren ka sticanju protivpravne
imovinske koristi, zbog čega se naziva i krimi biznis;
- kriminal tzv. drugog prstena, usmjeren ka zastrašivanju, uspostavljanju
monopolskog položaja na određenoj teritoriji ili ilegalnom tržištu i
eliminisanju opasnosti po kriminalno udruženje;
- kriminal tzv. trećeg prstena ima za cilj uklanjanje posledica i onemogućavanje
otkrivanja “krimi biznisa” i “instrumentalnog kriminala”;
- tzv. kolateralne delikte koje članovi organizovane kriminalne grupe
čine nezavisno od cilja postojanja i djelovanja grupe.
4.2.3.2.Ugrozavajući efekti organizovanog kriminala
Negativni efekti organizovanog kriminala manifestuju se kroz najmanje
3 dimenzije državnog i društvenog života: ljudsku, ekonomsku i bezbjednosnu:
- ljudska dimenzija vezana je za kršenje ljudskih prava mnogih direktnih
i indirektnih žrtava organizovanog kriminala;
- ekonomska dimenzija odnosi se na efekte organizovanog kriminala koji
dodatno produbljuju nepovoljne činioce ekonomske tranzicije koji su
uzrok ii uslov njegovog nastanka;
- bzbjednosna dimenzija odnosi se na ugrožavanje nacionalne bezbjednosti
usporavanjem procesa demokratizacije tzv. “tranzicijskih društava”,
podrivanjem demokratskih institucija i vladavine prava, i stvaranjem
brojnih socioekonomskih problema.
4.2.4.Ekonomski kriminal
Ekonomski kriminal obuhvata kriminalno ponašanje i djelatnost koje nastaju
u ekonomskim odnosima i u vezi sa tim odnosima u privrednom i vanprivrednoj
djelatnosti, usmjereni su protiv ekonomskog sistema bez obzira na zastupljene
oblike svojine, a kao takvi su inkriminisani krivičnim zakonodavstvom.
Ekonomski kriminal generiše jos više kriminala i korupcije, povećavajući
stepen korišćenja mita na “ključnim kapijama sistema”, kao što su radnici
i uprava finansijskih institucija, pravnici i računovođe, zakonodavstvo,
agencije za implementaciju zakona, supervizijske institucije, policijske
vlasti, tužioci i sudovi. Negativno utiče na finansijsku bezbjednost
zemlje i stabilnost finansijskih institucija, prvenstveno bankarskog
sektora, firmi za hartije od vrijednosti, osiguravajućih društava i
firmi za investicioni menadžment.
4.2.5.Ugrožavanje energetske bezbjednosti
Ugrožavanja i disfunkcije energetskog sistema su različite, kao i njihove
primarne i sekundarne štetne posledice. Mogu da se podijele na ona koja
nastaju unutar sistema, na ona koja dolaze spolja i na ugrožavanja kombinovanog
porijekla.
Posljedice ugrožavanja energetskih sistema su različite po obliku i
intenzitetu, pa ih je i besmisleno nabrajati i opisivati. Iz aspekta
nacionalne bezbjednosti, prigodna je njihova podjela prema značaju štetnih
afekata na primarne, sekundarne i tercijalne.
4.2.6.Politički kriminal
Nasilje je negativan uticaj na osnovne ljudske potrebe, koji ograničava
potencijalnu mogućnost njihovog zadovoljenja, a koji se moze izbjeći.
Kod direktnog nasilja prepoznajemo nasilnika, a kod strukturnog nasilja
nema prepoznatljivog nasilnika.
Političko nasilje je vid društvenog nasilja, direktna ili indirektna
primjene sile u sferi politike i političkog. Tj. direktna ili indirektna
primjena sile nad sviješću, tijelom, životom, voljom ili materijalnim
dobrima stvarnog ili potencijalnog, odnosno pretpostavljenog političkog
protivnika.
Politički ekstremizam može da se manifestuje kao:
- totalitarizam;
- autoritatizam;
- nacionalšovinizam i separatizam;
- klerošovinizam i vjerski fanatizam;
- ideološko–stranački šovinizam;
- regionalni partikularizam;
- mafijaško–gangsterski ekstremizam.
Prema bezbjednosno–kriminološkoj teoriji, politički kriminal čine specifični
oblici krivičnih djela koja su izvršena iz političkih pobuda i ugrožavaju
spoljnu i unutrašnju bezbjednost države.
Ovaj vid zločina karakterišu dvije grupe krivičnih djela:
- djela kojima se ugrožava unutrašnja ili spoljna bezbjednost zemlje;
- djela koja predstavljaju zločine zloupotrebe moći.
4.2.6.1.Terorizam
Terorizam je metod smišljene i sistematske upotreba nasillja s ciljem
razvijanja straha kod ljudi i predstavnika vlasti, radi ostvarivanja
ličnih političkih i drugih ideoloških ciljeva.
Subjektivni faktori su ekstremistička ubjeđenja da se postojeći objektivni
problemi mogu riješiti isključivo primjenom nasilja: da se dobije ono
što je nepravedno uskraćeno – zemlja, sloboda, ljudska prava, ravnopravnost;
da ponovo uspostave identitet, status ili legitimni posjed tamo gdje
su ugroženi ili izgubljeni; da se zaštite život, čast, ugled i opstanak
tamo gdje su ugroženi ili loše tretirani; da se povrate prava, privilegije
i vrijednosti tamo gdje su oduzeti itd.
Primarni cilj terorista je ostvarivanje proklamovanih interesa i vrijednosti
raspoloživim sredstvima:
- teror;
- strahovlada;
- gerila.
Kao dominantne karakteristike ove dinamične pojave mogu da se izdvoje:
- multikauzalna priroda;
- upotreba nasilja;
- mulltimanifestnost;
- efekat iznenađenja;
- ideološko–politička motivisanost;
- prenošenje izvjesne poruke;
- simboličnost;
- očekivani efekti i reakcije.
4.2.6.2.Diverzija
Diverzija je smišljena, prikrivena i neočekivana akcija pojedinaca,
grupa ili organizacija, državnih organa ili oružanih snaga u miru i
ratu, koji upotrebaljavaju ekspoloziv radi uništavanja ljudi, nanošenja
materijalne štete ili postizanja političkih i psiholoških efekata.
Razlikuju se političke diverzije, psihološke diverzije, ekonomske diverzije
i vojne diverzije.
4.2.6.3.Sabotaža
Sabotaža je smišljeno i prikriveno izazivanje materijalne štete radnim
organizacijama i privredi, napadom na privredna dobra od strane pojedinaca
ili grupa koje rade na objektima na kojima se čini šteta. Saboteri svojim
radom i neradom izazivaju što veću i širu štetu prikazujući je kao posljedicu
slučajnosti, nepažnje, nemara ili lošeg materijala. Posebni oblici sabotaže
su izazivanje epidemije zaraznih bolesti ljudi, životinja i biljaka.
Sabotaže su opasnije ukoliko se izvode na sistemima od vitalnog značaja
za funkcionisanje drustva (npr. energetski sistemi), čija bi disfunkcija
mogla da izazove ozbiljne posledice (npr. havarija nuklearnog postrojenja,
industrije za preradu hemikalija ili nafte), koja bi mogla da oslabi
nacionalni sistem bezbjednosti (npr. sabotaže u vojnoj industriji) itd.
4.2.6.4.Nasilni prevrat
Nasilni prevrat je nasilna promjena državne vlasti, ustavnog i društvenog
poretka. Manifestuje se kao državni udar, revolucija ili puč, a najčešće
se oslanja na građanski rat, oružanu pobunu, terorizam, masovne građanske
nerede, ispoljavanje građanske neposlušnosti ili subverzivna dejstva
obavještajnih službi. Vrše ga zavjerenici koji su tajno organizovani.
4.2.6.5.Subverzivna dejstva
Subverzija je skup djelatnosti koji treba da podriju (destabilizuju)
državu i da dovedu do promjene njenog ustrojstva, odnosno društveno–političkog
i ustavnog poretka, ili bar vlade.
Riječ je o sistemu osmišljenih, planskih i organizovanih aktivnosti
države, pokreta ili grupe – organizacije u miru i u ratu, koja se sprovodi
tajno, direktno ili indirektno, radi rušenja i uništenja države ili
pokreta.
4.2.6.6.Destruktivna psihološko–propagandna djelatnost
Propaganda (lat. propagare – širenje ideja, uvjerenja i učenja ) je
svaki sistematski napor da se manje ili veće grupe ljudi pridobiju za
stav koji odgovara onome koji taj napor preduzima. Time se bave države,
političke stranke, crkve, privredna preduzeća, a nerijetko i posebno
opremljene službe koje zapošljavaju naročito obučeno osoblje.
Propagandna djelatnost je organizovana i smišljena aktivnost i tehnika
sprovođenja širenja mišljenja, ideja i raspoloženja da bi ih ljudi usvojili
i ubuduće postupali u skladu sa njima.
Destruktivno psihološko–propagandna djelatnost manifestuje se i kao
medijski rat. Riječ je o zbiru tehnika psihološkog pritiska koji upotrebljavaju
politički lobiji, organizacije i pojedinci s ciljem da postignu sopstvene
političke ciljeve, pri tom koristeći sredstva masovnog informisanja
protiv izabrane ciljne gupe u vlastitoj zemlji ili u drugim zemljama
u širokom vremenskom razdoblju.
4.2.7.Ekološki rizici i prijetnje bezbjednosti
Ekoloski rizik je rizik za biološki opstanak čovjeka i njegove životne
sredine, koji nastaje iz procesa zagađivanja životne sredine. Ekološka
prijetnja je pojava kojom se u značajnijem obimu ugrožava životna sredina,
pri čemu se nastale posljedice reflektuju na bezbjednost čovjeka, države,
međunarodnih regiona ili planete.
životna sredina može da bude ugrožena:
- pojavama prirodnog porijekla;
- pojavama tehničko–tehnološkog porijekla;
- pojavama koje potiču od čovjeka.
Posljedice ugrožavanja životne sredine su različite, a mogu da budu
materijalne i nematerijalne, odnosno popravljive i nepopravljive.
Kod materijalnih posljedica nastalo činjenično stanje može se nedvosmisleno
kvantifikovati u novčanom iznosu. Nastala šteta može da bude:
- direktna;
- izmakla dobit;
- indirektna.
Nematerijalne štete se ne mogu automatski kvantifikovati i izraziti
u novčanim jedinicama, iako su njihovi efekti u krajnju ruku takođe
finansijski. Riječ je o:
- zagađenju pojedinih ili svih konstituenasa životne sredine;
- ugrožavanju zdravlja ljudi, pri čemu efekti degradirane životne sredine
po zdravlje ljudi mogu da budu toksični, mutageni, kancerogeni i teratogeni.
Sve posljedice ugrožavanja životne sredine mogu da budu:
- popravljive, i to u nekom kraćem periodu ili dužem periodu, djelimično
ili u potpunosti;
- nepopravljive u dogledno vrijeme, kao u slučajevima nuklearnih ili
hemijskih katastrofa.
5.Bezbjednosni rizici i prijetnje tehničko-tehnološkog
porijekla
Razne su vrste rizika poznate:
- Finansijski;
- Tehnološki;
- Zdravstveni;
- Ekotoksikološki.
Rizik može biti:
- nepredvidiv;
- predvidiv.
Rizik je funkcija verovatnoće nastanka i mogućih posljedica opasnog
događaja, pojave ili procesa koji se dešava ili se može desiti i koji
izaziva opasnosti
i štete po život, zdravlje ljudi, životnu sredinu i materijalna dobra.
Smanjivanjem jednog ili oba elementa (verovatnoće nastanka–V ili mogućih
posledica-P) smanjuje se i veličina rizika: R= (V,P).
Život većeg dijela modernog čovječanstva gotovo je nezamisliv bez tehničko-tehnoloških
dostignuća koja su u funkciji ekonomskog prosperiteta i kvaliteta života.
Međutim, i za njih, nažalost, kao i za vatru i vodu, važi stara izreka
da su „dobre sluge, a zli gospodari“.
Sve tehničko-tehnološke opasnosti mogu da se klasifikuju kao:
- tehničko –tehnološke opasnosti praćene jonizirajućim zračenjem
i izvorima zračenja prirodnog i vještačkog porijekla, koje dolazi
od probnih nuklearnih eksplozija i nezgoda s nuklearnim oružjem, nuklearnih
energetskih reaktora, nuklearnih istraživačkih reaktora, postrojenja
za preradu i proizvodnju nuklearnog goriva, odgajališta za radioaktivni
otpad i materijale, neznanja i neopreznog rukovanja radioaktivnom
materijom, kao i disfunkcije navedenih tehnoloških sistema;
- hemijska kontaminacija vode, vazduha i tla do čega dolazi djelovanjem
širokog spektra pojava i materija kojima se zagađuje voda (spiranjem
s poljoprivrednih ili industrijskih površina kišom ili topljenjem
snijega...), vazduh (prirodnim i antropogenim materijama, u gasovitom,
tečnom i čvrstom stanju) i površine zemljišta (industrijskim i metalurškim
postrojenjima...);
- udesi u hemijskoj industriji, odnosno u proizvodnim i drugim pogonima
u kojima se proizvode ili upotrebljavaju opasne supstance, u industrijskim
i drugim skladištima opasnih supstanci, na sredstvima i putevima za
prevoz opasnih materija i u stovarištima, odnosno skladištima opasnih
materijala.
- nestručno odlaganje čvrstog otpada, tako da mnoge deponije, naročito
ako su locirane blizu naselja, ugrožavaju bezbjednost ljudi požarima,
eksplozijama gasova koji nastaju raspadanjem materija otpada, zadimljavanjem
okoline, smradom deponije i kontaminacijom životne sredine;
- požari koji mogu da nastanu usljed dejstva prirodnih pojava (sunce,
munja...) tehničkih fenomena (greške na dalekovodima i instalacijama...)
i ljudskog faktora (namjerno, nenamjerno) u stambenim naseljima, na
poljoprivrednim dobrima, u industrijskim kompleksima, šumama i poljima
gdje mogu da uzrokuju velike ljudske i materijalne gubitke;
- saobraćajne nezgode u drumskom, željezničkom, avionskom i saobraćaju
na vodi;
- rudarske nesreće koje nastaju usljed dejstva rudničkih gasova, eksplozija
ugljene prašine, prodora vode, i žitkih materijala u rudnike, požara
endogenog i egzogenog porijekla, iznenadnih izboja gasa i materijala
i agresivne mineralne prašine.
5.1.INDUSTRIJSKI UDESI KAO RIZIK U ŽIVOTNOJ SREDINI
5.1.1.Pojam i karakteristike udesa
Postoji mnogo različitih definicija pojma udes i akcident i u zavisnosti
od pristupa, pravnih sinonima i definicija koje su usvojile određene
međunarodne organizacije, može se zaključiti da se udes ili akcident
definiše kao: nekontrolisani događaj nastao prilikom procesa proizvodnje,transporta
ili skladištenja, u kojem je došlo do oslobađanja određenih količina
hemijskih opasnih materija u vazduh, vodu ili zemljište, i to na različitom
teritorijalnom nivou, što za posljedicu može imati ugrožavanje života
i zdravlja ljudi, materijalna dobra i posljedice po životnu sredinu.
Prema usvojenoj Direktivi Evropske zajednice, akcident predstavlja pojavu
velike emisije, požara ili eksplozije nastale kao rezultat neplanskih
događaja u okviru neke industrijske aktivnosti, koja ugrožava ljude
i životnu sredinu, odmah ili nakon određenog vremena, u okviru ili van
granica preduzeća, i to uključujući jednu ili višeopasnih hemikalija.Svaki
hemijski udes ima određene specifičnosti tako da se svaki mora pojedinačno
posmatrati u zavisnosti od vrste, jačine tj. prostornog obuhvata, obima
posledica i vremenskog trajanja.
Mogu se izdvojiti neke osnovne karakteristike hemijskih akcidenata:
1. Specifični su s obzirom na mogućnost nastanka, prevenciju, obim mogućih
posljedica i način sanacije;
2. Relativno su nepredvidivi u odnosu na vrijeme i vrstu udesa, kao
i lokaciju kada se radi o transportu;
3. Zahtijeva se trenutno reagovanje prema ranije utvrđenim organizacionim
mjerama;
4. Po mjestu nastanka mogu biti vezani za fiksne instalacije ili za
transport;
5. Često se ne raspolaže potrebnim ili dovoljnim informacijama i opremom
za brzo reagovanje na procjeni vrste i stepena opasnosti što povećava
prostornu ugroženost, obim posljedica po ljude i životnu sredinu kao
i dimenzije šteta;
6. Učešće na otklanjanju posljedica i sanaciji štete je veoma teško
i zahtijeva dugotrajan proces;
7. Sprečavanje nastanka akcidenata zahtijeva kompleksne mere prevencije,razrađen
informacioni sistem i adekvatne mjere smanjenja negativnih posljedica.
U odnosu na trajanje i tok udesa mogu se definisati određene faze što
može biti od značaja prilikom odgovora na udes i aktivnosti koje treba
preduzimati u cilju prevazilaženja negativnih posljedica udesa. To su:
-prva faza, vrijeme prije nastanka udesa i u njoj je potrebno preduzeti
sve preventivne mjere da bi se sprečio udes;
-druga faza, vrijeme trajanja udesa odnosno kada je potrebno obezbijediti
spašavanje života i preduzeti mjere zaštite najugroženijih;
-treća faza se odnosi na vrijeme neposredno nakon udesa kada se pruža
prva pomoć i medicinska u okviru zdravstvene službe i obezbjeđuje opstanak
u nepovoljnim uslovima;
-četvrta faza predstavlja vrijeme poslije udesa kada se preduzimaju
mjere sanacije i otklanjanja posljedica udesa. Na osnovu analize i procjene
rizika, moguće je za svaki konkretan slučaj odrediti zone ugroženosti
nakon nastanka udesa. Glavne zone su sljedeće:
-prva zona je zona u kojoj je nastao udes i u kojoj se pružanje prve
pomoći ugroženom stanovništvu svodi na efikasnu primjenu zaštitnih sredstava;
-druga zona se može definisati vremenskom kategorijom u intervalu od
10 do 30 minuta od momenta nastanka udesa i za koje vrijeme dolazi do
intenzivnog rasprostiranja toksičnih materija. Prostorni obuhvat ove
zone zavisi od obima udesa, vrste opasnih materija i uslova koji vladaju
na tom prostoru (meteorološki, topografski i dr.). U ovoj zoni je moguće
sprovođenje određenih mjera u cilju smanjivanja prodora toksičnih materija
u prostorije, uz istovremenu evakuaciju ugroženog
stanovništva;
-treća zona je određena teritorijom na kojoj će se hemijske materije
pojaviti nakon 30 minuta pa sve dok se bude osjećao njihov uticaj. Ova
zona predstavlja definitivnu zonu ugroženosti teritorije nekim hemijskim
udesom. U njoj se takođe preduzimaju mjere zaštite stanovništva, evakuacija
i druge mjere i postupci određeni planovima zaštite.
5.1.2.Mjesta nastanka udesa
Rizik od nastanka hemijskog udesa postoji tokom cijelog procesa proizvodnje,
transporta i skladištenja hemijski toksičnih materija. Iz ovoga proizilazi
da se kao mejsta nastanka udesa mogu identifikovati:
1. proizvodna i tehnološka postrojenja u kojima opasne materije učestvuju
u procesu proizvodnje;
2. skladišta, magacini i objekti u kojima se deponuju ili čuvaju opasne
materije;
3. sredstva i komunikacije kojima se prevoze opasne materije.
Prema podacima Međunarodne organizacije za rad (ILO) u svijetu se, procentualno,
oko 40% od ukupnog broja udesa dogodi u proizvodnim pogonima, oko 35%
udesa se dešava pri transportu, a oko 25% se odnosi na udese prilikom
skladištenja.
Prateće pojave se mogu podijeliti na sljedeće kategorije:
-ispuštanje opasnih polutanata u vazduh, vodu ili zemljište – toksični
gasovi, zapaljive ili eksplozivne supstance;
-eksplozije materija – kojima se izbacuju u atmosferu velike količine
toksičnih, zapaljivih i eksplozivnih materija;
-požari – koji imaju za posljedicu stvaranje oblaka opasnih i bezopasnih
gasova, čestica i drugih proizvoda sagorijevanja.
Udesi vezani za fiksne instalacije obuhvataju eksplozije materija u
procesu proizvodnje i skladištenja, požare opasnih materija i ispuštanje
toksičnih materija u životnu sredinu. Udesi u transportu su vezani za
drumski, željeznički i vodeni saobraćaj, s tim što su procentualno najzastupljeniji
udesi u drumskom saobraćaju.
Prema podacima kojima se raspolaže u Jugoslaviji je prije uvođenja sankcija
1992. godine, godišnje registrovano od 20-25 hemijskih udesa manjeg
obima, koji u najvećem broju slučajeva nisu prelazili okvire industrijskog
kompleksa. Proizvodnja i potrošnja opasnih materija je u stalnom porastu.
Kod nas postoji veliki broj postrojenja kod kojih se u okviru redovne
djelatnosti proizvode i primjenjuju opasne materije, vrši transport,
njihovo skladištenje i čuvanje, pa tako postoji stalna potencijalna
opasnost od njihovog nekontrolisanog dospijevanja u životnusredinu.
Lokacijski, opasne materije su uglavnom vezane za veće gradove, industrijske
centre i uz značajnije saobraćajnice.
Poseban problem predstavlja činjenica da se ne može predvidjeti kada
će nastati i lokacija gdje će do udesa doći.
Zbog toga su industrijski najrazvijenije zemlje, uz pomoć međunarodnih
organizacija, donijele brojne programe, prijedloge, preporuke i konvencije
koji se odnose na prevenciju, pripravnost, odgovor na udes, mjere zaštite
i sanacije.
5.1.3.Analiza i procjena rizika
Metod analize i procjene rizika ima za cilj da identifikuje i kvantifikuje
područja gdje potencijalno može doći do nastanka hemijskog udesa. To
je istraživački proces koji mora biti stručno i naučno zasnovan sa multidisciplinarnim
pristupom. Dobro urađena procjena rizika je preduslov za adekvatno planiranje
prevencije, pripreme, reagovanja na udes i sanacije posljedica. Ujedno,
ova procjena pruža dovoljno relevantnih podataka za proces upravljanja
rizikom jednim industrijskim postrojenjem i njegovim okruženjem. Mogućnost
nastanka hemijskih udesa širih razmjera, ugrožavanje života ljudi i
opasnost od trajnog naoružavanja životne sredine i materijalnih dobara
uticali su na pokretanje i usavršavanje određenih postupaka i aktivnosti
kako bi se preventivnim djelovanjem rizik od udesa smanjio na najmanju
mjeru, a ako do udesa dođe bude pripremljen adekvatan odgovor na udes
i efikasno sanirana ugrožena teritorija. Proces procjene rizika se može
podijeliti prema različitim kriterijumima i u zavisnosti od obima kompleksnosti
sagledavanja problema. Svaki od dijelova, svojim kvalitativnim karakteristikama,
zasebno čini kompleks postupaka i aktivnosti koje se preduzimaju u cilju
procjene rizika i služi kao osnova za dalje usavršavanje saznanja iz
ove oblasti. To su :
1. Identifikacija opasnosti od udesa. Predstavlja osnovu za proces upravljanja
rizikom jer je u ovoj fazi potrebno obezbijediti sve informacije o postrojenju
u kojem potencijalno može doći do akcidenta. Neophodno je prikupiti
podatke o tehnološkom procesu i prisustvu tj.
bilansima opasnih materija. Glavni cilj identifikacije je da ukaže na
sve slabe tačke u procesu proizvodnje, skladištenja i transporta opasnih
materija, gdje može doći do nastanka udesa. U ovoj fazi prikupljaju
se svi potrebni podaci o opasnim aktivnostima i opasnim materijama neophodnim
za analizu posljedica i procjenu rizika;
2. Modelovanje razvoja udesa i posljedica. Ova faza ima za cilj da predvidi
obim mogućih posljedica udesa i veličinu štete. Na osnovu prikupljenih
podataka o opasnim materijama, rizičnim aktivnostima i mogućim tačkama
nastanka udesa u procesu proizvodnje i postrojenjima, potrebno je simulirati
mogući razvoj događaja koji obuhvata sagledavanje mogućeg obima udesa
i posljedica po život i zdravlje ljudi i životnu sredinu, kao i veličinu
štete;
3. Analiza povredivosti. Analiza povredivosti predstavlja veoma značajnu
fazu koja treba da identifikuje sve ”osjetljive” objekte u okolini industrijskog
postrojenja, odnosno sve ono što može biti pod nepovoljnim uticajem
nekontrolisano oslobođenih hemijskih materija. Pored povredivih objekata,
u ovoj fazi, potrebno je odrediti mogući obim tj. nivo udesa i procijeniti
širinu ugrožene oblasti. Cilj je da se dobiju podaci o mogućim posljedicama
hemijskog udesa;
4. Ocjena rizika. Ocjena rizika predstavlja četvrtu fazu u kojoj sledi
kvantifikovanje svih rezultata iz prve tri faze. Ocjena rizika predstavlja
proces kojim se određuje rizik na osnovu vjerovatnoće nastanka udesa
i obima mogućih posljedica po život, zdravlje ljudi i životnu sredinu.
Radi lakšeg određivanja vjerovatnoće nastanka udesa koristi se identifikacija
opasnosti dok se obim mogućih posledica utvrđuje na osnovu modelovanja
razvoja udesa i podataka dobijenih analizom povredivosti.
5. Plan zaštite i prevencije od udesa. U ovoj fazi predlažu se aktivnosti
za otklanjanje mogućnosti nastanka udesa kako bi rizik bio prihvatljiv.
Pod ovim se podrazumijeva preduzimanje preventivnih mjera kao i definisanje
sadržaja planova zaštite od udesa. Donošenjem planova zaštite obezbjeđuje
se organizovanje i priprema svih subjekata, opreme i tehnike radi najadekvatnijeg
odgovora u slučaju udesa uz najmanje moguće posljedice. Da bi planovi
zaštite odgovorili postavljenom zadatku donose se na osnovu rezultata
iz prethodne četiri faze.
6. Postupak reagovanja (odgovora) na udes. Ovaj postupak obuhvata skup
mjera i aktivnosti koji se preduzimaju na osnovu rezultata faza analize
povredivosti i ocjene rizika a u skladu sa planom zaštite.
Ova faza ima imperativ da definiše sve aktivnosti sa ciljem da se udes
zaustavi i izoluje, ograniče njegovi efekti i minimiziraju posljedice
kao i da se stvore uslove za praćenje postudesne situacije. Postupak
odgovora na udes započinje onog trenutka kada se dobiju prve informacije
o udesu, koje sadrže podatke o mjestu i vremenu udesa, vrsti opasnih
materija koje su prisutne, procjeni toka udesa, procjeni rizika po okolinu,
procjeni obima udesa i obima posljedica i druge značajne podatke za
odgovor na udes. Postupak odgovora na udes mora se odvijati u skladu
sa planom zaštite na mjestu udesa i u skladu sa situacijom na terenu.
7. Monitoring postudesne situacije. Praćenje i sistem kontrole određenih
štetnih materija na području na kome je došlo do udesa predstavlja sistem
monitoringa koji se sprovodi sa ciljem da se dobije precizna slika zagađenja
na ugroženoj teritoriji.
Praćenje kvaliteta sredine na području na kojem se dogodio udes je jedan
od prvih koraka koji prethodi sanaciji područja i ima za cilj kontrolu
sadržaja štetnih materija, odnosno određivanje njihovog nivoa.
Mjere otklanjanja posljedica udesa. Mjere za otklanjanje posljedica
udesa (sanacija) su dio procesa upravljanja rizikom koje imaju za cilj
praćenje postudesne situacije, obnavljanje i sanaciju životne sredine,
vraćanje u prvobitno stanje, kao i uklanjanje opasnosti od mogućnosti
ponovnog nastanka udesa. Da bi se sanacija uspješno sprovela mora da
obuhvati izradu plana sanacije i izradu izvještaja o udesu.
Navedeni metodološki pristup kvalitativno otvara mogućnost definisanja
pod kojim uslovom će rizik od rada opasnih postrojenja na određenom
prostoru biti prihvatljiv i na koji način se može obezbijediti dobro
upravljanje rizikom od udesa.
Potreba za procjenom rizika u životnoj sredini nastala je kao rezultat
povećane svesti o nužnosti zaštite životne sredine. Postalo je očigledno
da mnogi industrijski i razvojni projekti izazivaju neželjene posljedice
u životnoj sredini, koje bi se mogle spriječiti postojanjem razrađenog
mehanizma upravljanja rizikom od hemijskog udesa.
5.1.4.Kontaminacija hrane organskim štetnim stvarima
Većina hrane koju konzumiramo sadrži određene potencijalno štetne tvari,
bilo da se radi o stvarima koje su prirodni sastojci hrane ili se radi
o tvarima koje su namjerno dodane u hranu odnosno stvarima koje se nalaze
u hrani kao posljedica kontaminacije hrane nekim vanjskim činiocm ili
na neki drugi način. Međutim, prisutnost štetnih stvari u hrani ne znači
nužno da je hrana koju konzumiramo štetna za naše zdravlje. Kada govorimo
o sigurnosti hrane moramo razlikovati dva osnovna termina - zdravstveno
ispravnu i zdravstveno neispravnu hranu. Hrana se smatra zdravstveno
ispravnom ukoliko ne može prouzročiti štetne utjecaje na zdravlje ljudi
ako je proizvedena, pripremljena i konzumirana u skladu sa njezinom
namjenom dok se hrana smatra zdravstveno neispravnom ukoliko je štetna
za zdravlje ljudi i neprikladna za ljudsku konzumaciju.
Kako je važnost hrane u našem svakodnevnom životu neupitna tako su zdravstvena
ispravnost i neškodljivost hrane posljednjih godina postale bezuslovan
zahtjev, kako od kupaca tako i domaćeg i međunarodnog zakonodavstva.
Programi sigurnosti hrane se sve više fokusiraju na kontrolu hrane tzv.
pristupom «od farme do stola». Ovakvim pristupom se nastoji kontrolirati
svaki korak vezan uz proizvodnju, skladišenje, distribuciju i pripravu
hrane. Bez obzira na postupke kontrole hrane od proizvodnje do priprave
hrane prisutnost štetnih stvari u hrani je neizbježna. Upravo zbog činjenice
da ne postoji hrana koja ne sadrži bar jednu štetnu stvar nužno je za
potencijalno štetnu stvar napraviti ispitivanje procjene rizika i određivanje
maksimalno dopuštene koncentracije koja se smije naći u hrani odnosno
vrsti hrane.
evropska unija: Povećana učestalost kontaminacije hrane upućuje na potrebu
za poboljšanjem sigurnosnih mjera u industriji proizvodnje i prerade
hrane. Evropski potrošači sve su više zabrinuti za sigurnost hrane.
Kao rezultat takvog stanja, EU i nadzorne državne institucije država
članica povećavaju broj
propisa koji se odnose na industriju hrane, što rezultuje većim troškovima,
kao i pozitivnijem posmatranju proizvođača od strane javnosti. Prema
nedavno objavljenom izvještaju u 2004. godini u 25 država EU prijavljeno
je 6.860 slučajeva izbijanja zoonoza s ukupno 42.477 oboljelih osoba.
Najučestalije prijavljivane zoonoze su salmoneloza i kampilobakterioza,
a najsmrtonosnija listerioza. U 2004. godini bilo je 192.703 prijavljenih
slučajeva salmoneloze te 183.961 slučajeva kampilobakterioze. Broj oboljelih
u epidemijama veći je nego 2003. godine, a uzrok tome pripisuje se proširenju
EU s 10 novih država članica. U 2004. godini zamijećen je 22%-tni porast
učestalosti salmoneloze u usporedbi s 2003. godinom, te iznosi 42,2
slučaja oboljelih na 100.000 ljudi. U najvećem broju slučajeva salmonela
je utvrđena u peradi i svinja, te u svježem mesu ovih životinja. U izvornih
15 članica EU, uočen je trend smanjenja pojavnosti salmoneloze. Komisija
napominje da je ovo smanjenje najvjerovatnije uzrokovano implementacijom
kontrolnih programa za salmonelu u timzemljama. Pojava kampilobakterioze
takođe je registrirana u 2004. godini s 47,6 slučajeva na 100.000 ljudi,
što je porast od 32% u odnosu na 2003. godinu. Trend porasta učestalosti
kampilobakterioze zamjetan je u 13 od 15 izvornih država članica EU.
Iznimka su bile Španija i Švedska, gdje se učestalost kampilobakterioze
smanjila. Nove, kao i izvorne članice EU prijavile su pojavu kampilobakterioze
unutar istog raspona, s izuzetkon Republike Češke, koja je prijavila
najveću učestalost pojave humane kampilobakterioze u EU. Meso peradi
bilo je glavni izvor infekcije hranom. Na razini maloprodaje Campylobacter
spp. je prijavljen u mesu peradi u rasponu od 8,1% do 77% .
U 2004. godini prijavljeno je 1.267 slučajeva listerioze, odnosno 0,3
slučaja na 100.000 ljudi, što je slično rezultatima iz 2003. godine.
Međutim, u zemljama koje su imale podatke za nekoliko posljednjih godina,
evidentirano je povećanje broja slučajeva listerioze u posljednjih pet
godina. Listeria monocytogenes izolovana je iz različitih namirnica,
uključujući mesne proizvode, sireve i neke „readyto-eat“ mesne proizvode.
5.1.5.Požari
Šume su prirodna bogatstva kojima je pokrivena približno četvrtina Zemljine
površine. Veliko iskorištavanje šuma započeto tokom proteklih stoljeća,
kao i kisele kiše uzrokovane industrijskim otpadnim plinovima, u nekim
dijelovima svijeta su doveli do znatnog smanjenja šumskih bogatstava.
Uz već navedene uzroke, vezane isključivo uz ljudski faktor, najveći
dodatni doprinos smanjenju svjetskog šumskog fonda čine požari. Uzroci
požara mogu biti raznovrsni: od onih potpno prirodnih-kao što je npr.
udar munje u visoko stablo, do onih vezanih isključivo za ljudsku nepažnju-bačeni
neugaseni opušak, nepotpuno ugašene izletničke vatre i sl.
5.1.6.Saobraćajne nesreće
Saobraćajna nesreća je pojam koji označava nesreću koja se dogodila
na jednoj određenoj saobraćajnici između jednog ili više učesnika u
saobraćaju. U upotrebi je takođe i naziv udes. Većina udesa su rezultat
nepoštivanja saobraćajnih znakova i neprilagođavanje brzine vremenskim
uslovima.
5.1.7.Jonizujuće i nejonizujuće zračenje
Prema mjerilima Međunarodne agencije za atomsku energiju (IAEA – International
Atomic Energy Agency).
BiH spada u zemlje tipa B koje imaju široku upotrebu izvora zračenja
u medicini, industriji i istraživanjima. Zbrinjavanje takvog niskoaktivnog
i srednjeaktivnog nuklearnog otpada nije trajno riješeno. Jedan od problema
predstavljaju i izgubljeni izvori zračenja kao što su javljači požara,
radioaktivni gromobrani, izvori korišteni u medicini i industriji koji
su rušenjem objekata i ratnim dejstvima izgubljeni i danas predstavljaju
potencijalnu opasnost. IAEA je izdvojila značajna sredstva za evidentiranje,
skupljanje i privremeno skladištenje rasutih radioaktivnih gromobrana
i javljača požara. Takođe se u saradnji sa Federalnom upravom civilne
zaštite radi na uklanjanju zrna sa osiromašenim uranijumom sa područja
FBiH. Danas je prisutan i problem tehnološki izmijenjene prirodne radioaktivnosti
o kojoj imamo rezultate nekih istraživanja u okolini termoelektrana
i rudnika. U Bosni i Hercegovini ne postoji sistematizovana evidencija
izvora najnejonizujućegzračenja. Evidencije postoje u pojedinim firmama
i vode se uglavnom radi naplate usluga korisnicima kao npr. televizijska
pretplata, mobilni telefoni i sl. Istraživanja rizika po zdravlje izazvanog
nejonizirajućim zračenjem gotovo da i nema. Zaštita od nejonizujućeg
zračenja nije zakonodavno uređena, niti su razrađene mjere i planovi
za smanjivanje izloženosti nejonizujućem zračenju.
Zaključak
Na kraju se može zaključiti da se kao imperativ nameće obezbjeđivanje
sveobuhvatnog pristupa definisanju metodologije za: postupak identifikacije
rizičnih tačaka, ocjenu njegovih karakteristika, procjenu nastanka rizika
i razvoj modela za upravljanje rizikom.
Ovo podrazumeva donošenje adekvatnih preventivnih mjera, mjera odgovora
na udes nakon njegovog nastanka, kao i mjera saniranja stanja, a sve
u cilju efikasnog pristupa ovoj problematici. To, naravno, podrazumijeva
primenu niza mera i stvaranje informacionog sistema o rizičnim postrojenjima
kao i primjenu novih tehnologija u koji moraju biti bazirani na odgovarajućim
softverskim paketima a koji su u stanju da daju optimalna i odgovarajuća
rješenja.
Nekoliko većih hemijskih akcidenata u svijetu (Bopal, Sevezo, Meksiko
Siti i dr.) bio je, nažalost, najbolji dokaz da tehnološki procesi nisu
u potpunosti sigurni i da se problemu hemijskih udesa mora posvetiti
značajna pažnja.
Moguće posljedice hemijskih udesa po život i zdravlje ljudi, kvalitet
životne sredine i materijalna i prirodna dobra su imperativ koji stručnjaci
iz raznih oblasti moraju uvek imati pred sobom. Utoliko prije što se
prema podacima OECD-a (OECD - Organisation for Economic Co-operation
and Development) procjenjuje da se u svetu svaki dan dogodi od 30-35
hemijskih akcidenata manjeg ili većeg obima. Na osnovu ovoga može se,
slobodno, reći da se hemijski udesi po razmerama i štetnim posljedicama
mogu svrstati među veoma opasne pojave koje prijete savremenom svetu.
Važnost problematike je nesporna i leži u činjenici da su u našoj zemlji
mnoga industrijska postrojenja i tehnološki procesi zastarjeli, ili
se pak održavaju i remontuju na adekvatan način, pa je samim tim povećana
opasnost od nastanka udesa. O aktuelnosti teme govori i podatak da je
Vlada Republike Srbije 1997. godine formirala Koordinacioni tim za hemijske
udese širih razmjera, kao i da je predloženo saveznoj vladi formiranje
sličnog tijela na federalnom nivou.
Takođe, prije dvije godine bili smo svjedoci da su ove prostore zahvatila
ratna razaranja od strane NATO-a prije jedanaest godina.
Među ciljevima su, između ostalog, bila industrijska, hemijska i petrohemijska
postrojenja pa se aktuelnost ove problematike samo povećala. Tokom bombardovanja
uništeno ili oštećeno je nekoliko stotina postrojenja a može se reći
da je razaranje skoro svakog pogona predstavljalo, u manjem ili većem
obimu, industrijski udes. Najuočljivije posljedice na životnu sredinu
imala su razaranja petrohemijskih kompleksa i rafinerija.
Literatura
1.Filipović D. (2000): Geoprostornomodelovanje rizika u životnoj sredini,
doktorska disertacija, Geografski fakultet, Univerzitet u Beogradu,
Beograd
2.UNEP/UNCHS (1999): The Kosovo Conflict – Consequences for the Environment
and Human Settlements, Balkan Task ForceGeneve
3.http://www.skupstina.me
4.http://prezentacije.mup.gov.rs/sektorzazastituispasavanjel/vizija.html
5.http://www.centar.ba/ekologija/?jezik=bos&x=517&y=522
6.http://hr.wikipedia.org/wiki/Šumski_požar
7.http://www.hcjz.hr/clanak.php?id=13104
8.http://bs.wikipedia.org/wiki/Saobraćajna_nesreća
9.http://sr.wikipedia.org/sr-el/Terorizam
10. Food Safety,Research Chris Harris, Editor
PROČITAJ
/ PREUZMI I DRUGE SEMINARSKE RADOVE IZ OBLASTI:
|
|