POJAM I PODELA TROŠKOVA
Preduzeća
ili preduzetničke organizacije su privredni subjekti u kojima se obavljaju
ciklusi reprodukcije na bazi društvene podele rada. Ovi organizacioni
sistemi predstavljaju samostalne subjekte društvene raprodukcije, koji
se povezuju u makroekonomski sistem cirkulacijom vrijednosti u pojedinim
fazama: proizvodnji, razmeni i potrošnji.
Svaki put kada se neki od resursa u preduzeću uloži u proces proizvodnje:
npr. materijalni u obliku tekuće ili stalne imovine, finansijska imovina
te čovjekov fizički ili umni rad, a zbog stvaranja učinaka u obliku proizvoda
ili usluge prouzrokuje se trošak. U procesu stvaranja zarade pojava troškova
je nužnost.
Osnovni motiv organizovanja proizvodnje u preduzeću jeste profit. Profit
je deo novonastale vrednosti koja ostaje preduzeću nakon podmirenih svih
troškova proizvodnje. Pošto je profit neophodan uslov njegove egzistencije,
preduzeće nastoji u što većem stepenu poboljšati svoju profitabilnost
i time ostvariti veći profit. Troškovi, koji nastaju u procesu proizvodnje,
su činioci od kojih profitabilnost poslovanja preduzeća najviše zavisi.
POJAM I PODELA TROŠKOVA
Troškovi predstavljaju u novcu
izraženu vrednost utrošenih resursa u proizvodnji novih ili stvaranju
određenih učinaka.
U užem smislu pod troškovima se smatra potrošnja resursa zbog izrade
novih proizvoda. Troškovi shvaćeni na ovaj način imaju karakter prenete
vrednosti. Prema pojmovnom određenju u najužem smislu troškovi predstavljaju
svesno uništavanje korisnih resursa u procesu proizvodnje s namerom da
se u zamenu za to dobiju još korisniji proizvodi, odnosno neki drugi učinci.
Može se reći da troškovi predstavljaju vrednosno izražene utroške rada,
materijala, trajne i tekuće imovine te tuđih usluga zbog ostvarivanja
određenih učinaka ( proizvod, roba ili usluga). Iz ovog pojmovnog određenja
vidljivo je da se naglasak stavlja na vrste troškova.
Podelu troškova moguće je izvršiti prema brojnim kriterijima i to:
- Prema elementima proizvodnje: troškovi materijala, sredstava za rad
i troškovi radne snage
- Prema mjestu nastanka: troškovi režijskih poslova i proizvodnog izvršenja
- Prema vezanosti za nosioce: pojedinačni i zajednički
- Prema načinu obračuna po nosiocima: direktni i indirektni
- Prama uslovljenosti proizvodnjom i njenom pripremom: fiksni, relativno
fiksni i proporcionalni
Svako preduzeće ima drugačiju strukturu troškova, koja se razlikuje zavisno
od vrste i veličine preduzeća, područja na kome preduzeće posluje, organizacije,
broja zaposlenih itd. Kako faktori koji se angažuju u procesu proizvodnje
mogu biti fiksni i varijabilni, tako i troškovi u preduzeću mogu biti
fiksni i varijabilni. Razlikujemo troškove u kratkom i dugom vremenskom
periodu. Ova podjela proizilazi iz činjenice što su u kratkom vremenskom
periodu neki inputi u proizvodnji fiksni, a neki varijabilni, dok su u
dugom vremenskom periodu svi inputi u proizvodnji varijabilni.
Troškovi nisu nepromenljiva kategorija. Oni se kontinuirano menjaju u
zavisnosti od promene korišćenja proizvodnog kapaciteta. Zbog toga se
fiksni i varijabilni troškovi nazivaju još i troškovima kapaciteta.
KAPACITET PREDUZEĆA
Pod kapacitetom industrijskog preduzeća podrazumeva se
njegova proizvodna sposobnost u određenom vremenskom periodu. To je ona
proizvodnja koju preduzeće u određenom vremenskom periodu može da ostvari
pri punom korišćenju mašina i ostalih proizvodnih uređaja i pri punom
uposlenju radne snage. Kod kapaciteta razlikujemo dve kategorije: tehnički
i ekonomski kapacitet. Tehnički kapacitet obuhvata: maksimalni, minimalni
i normalni kapacitet.
Maksimalni kapacitet se naziva i teoretski jer ga je veoma teško, skoro
nemoguće dostići. On predstavlja maksimalnu moguću proizvodnju koju bi
preduzeće moglo ostvariti u određenom vremenskom periodu pri maksimalnom
opterećenju svih osnovnih sredstava i uz isključenje svih troškova. Dakle
100 % korišćenja kapaciteta.
Normalni kapacitet (radni ili realni) odražava se u onoj proizvodnji
koju preduzeće pod redovnim, normalnim uslovima ostvaruje i to sa normalnim
gubicima (troškovima).
Minimalni kapacitet predstavlja veoma slabo iskorišćenje nekog osnovnog
sredstva u dužem vremenskom periodu, tako da je ono predimenzionirano,
neodgovarajuće za određenu vrstu proizvodnje i racionalnije bi bilo zamijeniti
ga novim osnovnim sredstvom manjeg kapaciteta koje će se moći potpunije
iskoristiti.
Ekonomski (optimalni) kapacitet je onaj pri kome su troškovi po jedinici
proizvodnje najniži tj, pri kome je ostvaren najviši stepen ekonomičnosti
u prizvodnji. Kada obim proizvodnje prekorači optimalni kapacitet u pravcu
u pravcu maksimalnog kapaciteta, ekonomičnost se smanjuje, jer troškovi
po jedinici proizvoda rastu. U najvećem broju slučajeva optimalni kapacitet
leži pri stepenima zaposlenosti između 75-90%.
Za svako preduzeće je neophodno tačno utvrđivanje kapaciteta, jer tek
kada je veličina kapaciteta tačno utvrđena, preduzeće može da ustanovi
kojim intezitetom koristi svoj proizvodni kapacitet i koliko visoki će
pri tom biti troškovi. Ovo je naročito važno zbog toga što između intenziteta
korišćenja kapaciteta i troškova preduzeća postoje određeni uzajamni odnosi,
a posebno kod onih preduzeća kod kojih su troškovi kapaciteta visoki.
Pri ispitivanju kako stepen korišćenja kapaciteta utiče na pojedine vrste
troškova, može se uočiti da postoje izvjesni troškovi na koje kapacitet
nema uticaja (fiksni troškovi), a postoje i takvi troškovi na koje ima
uticaja (varijabilni ili promjenjivi).
FIKSNI TROŠKOVI I NJIHOV UTICAJ NA PREDUZEĆE
Fiksni troškovi ne reaguju na oscilacije stepena korišćenja kapaciteta.
Dele se na: apsolutno fiksne i relativno fiksne.
Visina ukupnih fiksnih troškova preduzeća je pri postojećem, neproširenom
kapacitetu stalna i od obima proizvodnje nezavisna. Ovi troškovi su najvećim
dijelom uslovljeni tehničko proizvodnom opremom preduzeća, veličinom proizvodnog
kapaciteta, pa se nazivaju i troškovima proizvodne pripremljenosti. Posto
je visina fiksnih troškova uslovljena određenom veličinom kapaciteta ovi
troškovi se nazivaju i troškovima kapaciteta. Svako povećanje kapaciteta
povećava i fiksne troškove, ali takvo povećanje nije prouzrokovano porastom
stepena korišćenja kapaciteta, nego novim osnovnim sredstvima pomoću kojih
se postojeći kapacitet proširuje.
Pored fiksnih troškova koji su uslovljeni kapacitetom i koji postoje
i onda kada preduzeće ne proizvodi (to su: vremenska amortizacija osnovnih
sredstava, troškovi osiguranja, kamate, troškovi održavanja, razne zakupnine,
itd.), pojavljuju se i fiksni troškovi koji su uslovljeni neposredno proizvodnjom,
kao što su: lični dohoci radnika koji upravljaju mašinama i drugim proizvodnim
uređajima, lični dohodci inženjera, znatan deo troškova pogonske i upravne
režija, kontrole itd.
Visina ukupnih fiksnih troškova je stalna i od obima proizvodnje nezavisna.
Međutim, posmatrani u odnosu na jedinicu proizvoda, fiksni troškovi su
promenljivi. Što se intenzivnije koristi instalisani kapacitet preduzeća,
fiksni troškovi po jedinici proizvoda biće sve niži, jer se ukupni fiksni
troškovi preduzeća tada raspodeljuju na sve veći broj proizvoda. U odnosu
na jedinicu proizvoda, fiksni troškovi su obrnuto srazmjerni obimu proizvodnje.
Smanjenje fiksnih troškova po jedinici proizvoda pri porastu stepena
korišćenja kapaciteta može se prikazati sljedećom formulom:
ft = F / X
gdje je:
ft - fiksni trošak po jedinici proizvoda
F - ukupni fiksni troškovi
X – broj proizvedenih jedinica
Sljedeči grafik pokazuje ponašanje fiksnih troškova po jedinici proizvoda
iz čega se jasno vidi da oni opadaju sa povećanjem obima proizvodnje:
Apsolutno fiksni troškovi
Apsolutno fiksni troškovi su takvi troškovi čija je
apsolutna visina potpuno nepromenljiva i potpuno nezavisna od intenziteta
korišćenja kapaciteta. Ove troškove svako industrijsko preduzeće mora
da snosi u njihovoj ukupnoj visini već od svog osnivanja i oni se ne mogu
smanjiti ni onda kada je preduzeće primorano da privremeno obustavi proizvodnju
i poslovanje. U ove troškove spadaju: vremenska amortizacija, kamata na
osnovna sredstva, troškovi osiguranja osnovnih sradstava od požara, loma
itd., troškovi održavanja i čuvanja, lični dohotci osoblja koje prduzeće
mora da drži i kad je privremeno obustavilo proizvodnju, zatim razne zakupnine,
doprinosi itd. Ovi troškovi su uslovljeni kapacitetom tako da oni postoje
čak i kada se privremeno obustavi proizvodnja , jer i tada preduzeće mora
da plaća osiguranje, da uplaćuje dospjelu amortizaciju kod banke, da plaća
kamatu na osnovna sredstva itd. Dakle, za vreme dok se ne proizvodi, pri
nultom stepenu korišćenja kapaciteta, ukupni troškovi preduzeća su jednaki
njegovim apsolutno fiksnim troškovima.
Relativno fiksni troškovi
Relativno fiksni troškovi su takvi troškovi čija ukupna
visina ostaje nepromenjena samo u pojedinim slojevima proizvodnje (zona
kapaciteta). Međutim, kada obim proizvodnje premaši određene stepene kapaciteta,
pojavljuju se novi fiksni troškovi koji izazivaju skokoviti rast ukupnih
fiksnih troškova.
Ovi troškovi javljaju se pri prelasku iz jedne zone obima proizvodnje
u drugu. Poznato je da su apsolutno fiksni troškovi fiksni, stalni, u
jednoj zoni. Međutim, kada preduzeće odluči da proširi kapacitete, da
poveća obim proizvodnje, onda dolazi do naglog skoka fiksnih troškova.
To je slučaj kada se uvodi druga i treća smjena u proizvodnju, nove serije
modela i sl. Tada se pojavljuju troškovi nove radne snage za novu smjenu,
plate radnika u toj smjeni, novi dodatni troškovi oko pripreme nove proizvodnje,
troškovi ogreva, osvjetljenja, mašine pošto rade u više smjena, češće
se kvare, povećavaju se režijski troškovi i sl.
VARIJABILNI TROŠKOVI I NJIHOV UTICAJ NA PREDUZEĆE
Varijabilni (promjenjivi) troškovi su takvi troškovi koji reaguju na svako
povećanje kao i smanjenje obima proizvodnje. Ovi troškovi neposredno su
uslovljeni proizvodnjom. Između količine proizvedenih proizvoda i ukupne
visine varijabilnih troškova postoji određena funkcionalna zavisnost.
Postoje varijabilni troškovi koji se potpuno prilagođavaju oscilacijama
stepena korišćenja kapaciteta. Svako povećanje obima proizvodnje povući
će za sobom proporcionalno povećanje ukupnih troškova. Takvi varijabilni
troškovi nazivaju se proporcionalnim troškovima.
Pored proporcionalnih troškova, postoje i varijabilni troškovi koji se
ne prilagođavaju srazmerno oscilacijama stepena kapaciteta. Povećanje
obima proizvodnje imaće za posledicu i povećanje ovih troškova, ali ne
u istoj srazmjeri u kojoj se proizvodnja povećava. Takvi neproporcionalni
varijabilni troškovi, koji rastu usporenijim intenzitetom od porasta stepena
kapaciteta, nazivaju se degresivnim ili ispod proporcionalnim troškovima.
Varijabilni troškovi, čiji je rast jači od rasta stepena korišćenja kapaciteta,
nazivaju se progresivnim troškovima.
Proporcionalni troškovi
Proporcionalni troškovi se srazmerno prilagođavaju oscilacijama stepena
korišćenja kapaciteta. Ovi troškovi su elastični. Povećanje stepena korišćenja
kapaciteta proporcionalno utiče na povećanje ukupnih proporcionalnih troškova
preduzeća. Isto tako, svako smanjenje obima proizvodnje izaziva smanjenje
ukupnih troškova, srazmerno smanjenju proizvodnje.
Ukupni proporcionalni troškovi preduzeća se mogu izračunati sljedećom
formulom:
VT = vt / x
gdje je: VT – ukupni proporcionalni trošak
vt – proporcionalni trošak po jedinici proizvoda
x broj jedinica proizvoda
U proporcionalne troškove spadaju troškovi materijala za izradu (osnovnog
materijala), deo pomoćnog materijala, lični dohotci izrade, troškovi pakovanja
i ekspedicije, ambalaža i znatan deo troškova prodaje. Proizvodnja i prodaja
u preduzeću neposredno uzrokuju proporcionalne troškove.
Degresivni troškovi
Kao ukupni troškovi degresivni troškovi rastu pri povećanju stepena korišćenja
kapaciteta, ali u slabijoj meri od porasta stepena korišćenja kapaciteta.
Degresivni troškovi su složeni, mešoviti i sastoje se od fiksnih i varijabilnih
troškova.
Degresivni troškovi su tipična pojava u svim granama industrije, u kojima
tehnološka priroda proizvodnog procesa uslovljava intenzivno učešće osnovnih
sredstava u procesu proizvodnje. Jaka degresija troškova tipična je pojava
u električnim centralama, u plinarama, u rafinerijama nafte, u automatskim
mlinovima, u topioničkoj industriji, u velikoj hemijskoj industriji, zatim
kod saobraćajnih preduzeća.
Ukoliko je veći udeo fiksnih troškova u ukupnim troškovima, utoliko će
degresija troškova biti jača, pa će preduzeće morati intenzivnije da koristi
proizvodni kapacitet da bi što ekonomičnije poslovalo.
Pri niskim stepenima korišćenja kapaciteta, troškovi po jedinici proizvoda
su visoki zbog neiskorišćenih fiksnih troškova, tj. zbog toga što su kvote
fiksnih troškova po proizvodu, zbog malog broja proizvoda visoke. Što
se proizvodnja više povećava, troškovi po jedinici proizvoda postaju sve
niži.
Progresivni troškovi
Progresivni karakter imaju troškovi koji rastu pri povećanju obima proizvodnje
ali u jačoj mjeri od porasta obima proizvodnje. Posmatrani u odnosu na
jedinicu proizvoda, ovi troškovi pri porastu obima proizvodnje takođe
rastu.
Progresija troškova je posledica preopterećenja radne snage i osnovnih
sredstava. Kada je neko preduzeće preopterećeno porudžbinama koje su vezane
za određene rokove isporuke, biće primorano da uvede prekovremeni rad.
Tada dolazi do bržeg zamaranja ljudi što se ispoljava u opadanju stepena
učinka kod radnika, kao i do većeg loma rastura materijala itd. Povećanje
potrošnje materijala ispoljava se u povećanju proporcionalnih troškova,
što dovodi do promene njihovog karaktera.
Zbog znatne užurbanosti u proizvodnji, manje brižljivo se rukuje sa raznim
mašinama, tako da češće dolazi do kvara na njima. To iziskuje troškove
opravke, koji nekada mogu biti i znatni. Pored toga rastu i troškovi osvetljenja
i ogreva koji su pretežno degresivnog karaktera, pa i kod ovih troškova
često može doći do izmjene u njihovom karakteru.
Kao što se iz izloženog može uočiti, preopterećenje u proizvodnji prouzrokuje
povećane troškove. Pre svega kod proporcionalnih troškova dolazi do povećanja
ličnih dohodaka zbog prekovremenog rada, koji se skuplje plaća. Kod troškova
materijala, naročito osnovnog, zbog većeg rastura i većih otpadaka dolazi
do osjetnojeg povećanja ovih troškova.
Kao što se vidi, progresije ukupnih troškova u preduzeću izazivaju varijabilni
troškovi. Fiksni troškovi ne mogu nikada izazvati progresiju troškova,
jer oni po jedinici proizvoda stalno opadadaju sve do tehničke granice
kapaciteta.
Obično je progresija troškova prolazne prirode, i to traje sve dok je
preduzeće preopterećeno. Čim se obim proizvodnje smanji i kad stepen korišćenja
kapacitetaopet dospije u zonu optimalnosti, progresija troškova prestaje
i troškovi po jedinici proizvoda opet dostižu minimum.
RAZVOJNI TOK TROŠKOVA
Razvojni tok troškova pokazuje nam kako se troškovi ponašaju pri različitim
stepenima korišćenja kapaciteta kao i veoma bitne informacije za preduzeće
o tome kako dostići što bolji finansijski rezultat uz što niže troškove.
Razvojni tok troškova nam pruža pregled troškova u tri zone stepena korišćenja
kapaciteta: zona degresije, zona optimalnosti i zona progresije.
Pri nultom stepenu korišćenja kapaciteta, ukupni troškovi preduzeća sastoje
se samo iz troškova kapaciteta tj. iz apsolutnih fiksnih troškova.
Povećanjem obima proizvodnje, od nultog do viših i visokih stepena korišćenja
kapaciteta, pored apsolutno fiksnih troškova, pojavljuju se varijabilni
troškovi koji su uslovljeni proizvodnjom i rastu sa obimom proizvodnje.
Tada fiksni i varijabilni (degresivni) troškovi usporavaju proporcionalni
rast ukupnih troškova. Ukupni troškovi rastu sa povećanjem obima proizvodnje
ali rastu ispodproporcionalno obimu proizvodnje.
Troškovi po jedinici proizvoda opadaju što je uslovljeno degresijom fiksnih
troškova, a pored toga još i opadanjem pojedinih vrsta varijabilnih troškova
po jedinici proizvoda, dok proporcionalni troškovi po jedinici ostaju
više ili menje isti.
Zona u kojoj ukupni troškovi preduzeća pri povećanju stepena korišćenja
kapaciteta rastu ispod proporcionalno, a prosječni troškovi po jedinici
opadaju, naziva se zona degresije.
Kada stepen korišćenja kapaciteta prekorači granicu degresije i ide prema
još višem obimu proizvodnje, troškovi po jedinici proizvoda više neće
opadati. Ukupni troškovi preduzeća tada jedno kratko vrijeme proporcionalno
rastu, dok troškovi po jedinici proizvoda ostaju konstantni i imaju karakter
proporcionalnih troškova. Zona u kojoj ukupni troškovi proporcionalno
rastu i u kojoj je visina prosječnih proizvodnih troškova po jedinici
proizvoda najniža, naziva se zona optimalnosti.
Zona optimalnosti leži kod svakog industrijskog preduzeća na različitoj
visini, što u svakom preduzeću treba tačno ustanoviti. U najvećem broju
preduzeća, ova zona leži kod visokih stepena korišćenja kapaciteta (80%
- 90%).
U okviru zone optimalnosti, proizvodnja je najekonomiččnija. Proizvodni
troškovi po jedinici proizvoda ovde su najniži. U zoni optimalnosti faktori
proizvodnog procesa su najpovoljnije iskorišteni i najbolje su međusobno
usklađeni.
Kada stepen korišćenja kapaciteta prekorači zonu optimalnosti, celokupni
troškovi preduzeća progresivno rastu. Ovo uslovljava i porast prosečnih
troškova po jedinici proizvoda.
Zona u kojoj ukupni troškovi preduzeća, kao i prosječni troškovi po jedinici
proizvoda progresivno rastu, naziva se zonom progresije. U ovoj zoni progresija
troškova je utoliko jača ukoliko se stepen korišćenja kapaciteta više
udaljava od zone optimalnosti.
Grafik: razvojni tok troškova:
Ukupni troškovi
Grafik:razvojni tok troškova.
Po jedinici proizvoda:
ZAKLJUČAK
Iz prethodnog izlaganja se vidi da troskovi, kao takvi ne mogu I ne smeju
biti zanemareni. Profitabilnost direktno zavisi od uspešnog i racionalnog
upravljanja troškovima. Posebno je bitno za preduzetnika koji počinje
nov posao da odradi temeljnu anlizu troškova pokretanja novog biznisa
kako bi se predupredila i ne tako mala stopa smrtnosti novih malih i srednjih
preduzeća od kojih 60% na doživi petu godinu poslovanja
Podaci koji se dobijaju iz svih ovih analiza neiskorišćenih resursa,
odnosno, unutrašnjih rezervi, treba da budu korišćeni u svrhu pronalaženja
načina za njihovo korišćenje na pravi način i u što većoj mjeri ili za
traženje nekih drugih rješenja da bi se njihova neiskorištenost svela
na što je moguće manju mjeru. To bi bila ,na primjer, prodaja osnovnih
sredstava koja se ne koriste, otpuštanje viška radne snage, razvijeniji
kontrolni mehanizmi raznih oblika, počev od kontrole kvaliteta, pa do
sprečavanja otuđivanja, nemara i sl.
LITERATURA
1. Enerprise Policy, Bulletin EU ½, 1996, (1/3),
2. Mala i srednja preduzeća i zapošljavanje, Republički zavod za tržište
rada, Beograd, 1998.
3. Tomić Dragan, Mala preduzeća- velika šansa, CMP i VEDES, Beograd,
1995.
4. Vukotić Veselin, Privatizacija i razvoj preduzetništva, Međunarodni
Work shop o politici razvoja MSP u Jugoslaviji, Zrenjanin, oktobar 1997.
5. Grozdanić R., Đorđević D., Strukturni, finansiski i poreski preduslovi
razvoja malih i srednjih preduzeća, Ekonomski anali, vanredni broj decembar
1997, Ekonomski fakultet Beograd, 1997. str.182.
6. Đorđević Dejan, Mala i srednja preduzeća, KAS, Beograd, 2001.
7. Đorđević D., Bešić C., Marketing komuniciranje, TF Mihajlo Pupin,
Zrenjanin, 2004
8. Drucker Peter, Menadzer za budućnost, PS Grmeč- Privredni pregled,
Beograd, 1995.
9. Đorđević D., Bešić C., Bogetić S.,Osnove funkcionisanja savremene
ekonomije, TF Mihajlo Pupin, Zrenjanin, 2005.
10. Sajfert Zvonko, Preduzetništvo, TF Mihajlo Pupin, Zrenjanin, 2003.
11. Mala i srednja preduzeća i preduzetnici u Srbiji, Godišnji izveštaj
2003., Republika Srbija, Republička agencija za razvoj MSP i preduzetništva,
Beograd
12. Grozdanić R., Đorđević D., Osnove ekonomije, TF Mihajlo Pupin, Zrenjanin,
1999.
PROČITAJ
/ PREUZMI I DRUGE SEMINARSKE RADOVE IZ OBLASTI:
|
|
preuzmi
seminarski rad u wordu » » »
Besplatni Seminarski
Radovi
SEMINARSKI
RAD
|