|
PENZIONE ŠEME I PRIVATNI PENZIONI FONDOVI
Brz razvoj tržišta kapitala u razvijenim tržišnim ekonomijama u novijem
periodu značajno je uslovljen pojavom i razvojem novih tipova finansijskih
posrednika - penzijskih fondova.
Snažan rast kapitala ovih finansijskih institucija rezultat je promjene
preferencija građana kada je u pitanju ulaganje njihove finansijske štednje
i rezultirao je značajnim pozitivnim efektima na razvoj privrede i finansijskog
sistema. Efekti razvoja ovih institucija ogledaju se u porastu broja alternativa
za mobilizaciju i profitonosan plasman slobodnih novčanih sredstava, razvoja
tržišta hartija od vrijednosti i porasta konkurencije među finansijskim
institucijama, što je vodilo smanjenju troškova i povećanju efikasnosti
procesa finansijskog posredovanja.
Penzijski fondovi poslovnu politiku grade na mobilizaciji dugoročne i
ugovorne penzijske štednje zaposlenih i njenom plasmanu u hartije od vrijednosti
preduzeća i države. Kupovinom akcija od strane penzijskih fondova i ulaganjem
penzijske štednje na račune ovih fondova širi slojevi stanovništva postaju
indirektni suvlasnici u značajnom broju preduzeća čije su akcije sastavni
segment portfolia ovih fondova.
2. POJAM I OBLICI PENZIONOG OSIGURANJA
Svaki čovjek u svom životnom vijeku prolazi kroz tri faze. Prva faza
je period od rođenja do prve plate, u kojoj je izdržavan najčešće od članova
porodice. U drugoj fazi pojedinac ostvaruje dohodak kojim finansira svoje
troškove i troškove svoje porodice. Treća faza je životna dob u kojoj
pojedinac ima sve manje sposobnosti da zaradi vlastiti dohodak. Cilj svakog
pojedinca je da u toj završnoj životnoj dobi bude ekonomski obezbjeđen,
tj. da sebi i porodici obezbjedi određeni stepen ekonomske sigurnosti.
Mogućnost nedostatka sredstava za normalan život u starijoj životnoj dobi
bit je rizika penzionog osiguranja. Da bismo upravljali spomenutim rizikom
osnovna tehnika je zadržavanje - prikupljanje sredstava u zreloj životnoj
dobi potrebnih za podmirenje troškova u starijoj životnoj dobi.
Penziono osiguranje je institucionaliziran oblik štednje, gdje pojedinac
uplaćuje doprinose ili premije za vrijeme radnog vijeka, da bi po konačnom
prestanku radnog odnosa stekao pravo na penzione naknade. Dakle, penziono
osiguranje omogućava pojedincu da na osnovu uplata doprinosa i prinosa
na investirana sredstva doprinosa, odnosno plaćanja premija, poslije predviđenog
broja godina ima redovna periodična primanja. Periodična primanja su najčešće
mjesečna, tromjesečna, polugodišnja ili godišnja i nazivaju se penzije
ili penzione naknade.
Kako današnja populacija u prosjeku živi duže nego ijedna dosadašnja generacija
sve su veće potrebe za sredstvima u starijoj životnoj dobi. Javljaju se
i dodatni problemi kao npr. nadoknade za porodicu usljed prerane smrti
pojedinca ili njegove prijevremene smanjene radne sposobnosti.
Penziono osiguranje se može pojaviti u više oblika. Ti pojavni oblici
se dalje dijele na različite vrste penzionih sistema. U većini razvijenih
zemalja penzijske nadoknade mogu se ostvariti na tri načina:
a) Socijalnim osiguranjem tj. penzijskim osiguranjem u okviru socijalnog
osiguranja;
b) Penzijskim osiguranjem sponzoriranim od poslodavca kroz osnovne i dopunske
modele u koje se uključuju i zaposleni;
c) Indvidualnim penzijskim osiguranjem.
3. VRSTE PENZIONIH SISTEMA
U penzionom sistemu akumuliraju se velika novčana sredstva čija je osnovna
karekteristika dugoročnost. Upravljanje ovim sredstvima odvija se putem
penzionih fondova koji predstavljaju jedne od najznačajnijih institucionalnih
investitora na finansijskom tržištu. Osnovna podjela penzionih fondova/sistema/shema
je na:
a) Javne penzione fondove ili sisteme javnog (državnog)
penzionog osiguranja
b) Privatne penzione fondove ili sisteme privatnog penzionog
osiguranja
3.1. Javno penziono osiguranje
Gotovo da ne postoji država u svijetu u kojoj ne postoji neki od programa
javnog penzionog osiguranja. Procjenjuje se da je oko 40% zaposlenih i
oko 30% populacije starih u svijetu obuhvaćeno programima javnog penzionog
osiguranja. U starijim penzionim sistemima, programom javnog penzionog
osiguranja prvo su bili pokriveni zaposleni u državnoj administraciji.
U pojedinim zemljama, međutim, određene strukture stanovništva su i dalje
obuhvaćene posebnim javnim penzionim programima, kao što su zaposleni
u državnoj administraciji i vojsci, kao i zaposleni koji penziona prava
ostvaruju pod povoljnim uslovima u odnosu na opšte.
Apsolutno dominirajući princip u finansiranju penzijskih isplata je pay-as-you-go
princip, uz formiranje odgovarajućih rezervi kojima bi se obezbjedila
isplata ovih prava u narednih nekoliko mjeseci. Izvor prihoda predstavljaju
doprinosi iz zarada zaposlenih i poslodavaca, ili, što je najčešći slučaj,
i jednih i drugih. Međutim, kao i u sistemu socijalnog osiguranja, i u
slučaju sistema javnog penzionog osiguranja praktično je mali broj zemalja
kod kojih su tekući doprinosi dovoljna osnova za isplatu tekućih penzionih
prava. Država se pri tom javlja kao nužni intervent, bilo da to čini iz
opštih budžetskih prihoda ili iz nepopularnih izvora kao što su posebni
porezi na alkohol, duhan, benzin, luksuzna roba,itd.
Razlozi za intervenciju države u ovoj oblasti su sljedeći:
a) opadanje nataliteta i rast prosječne dužine života stanovništva;
b) rast komplementarnih izdataka, naročito onih po osnovu besplatne ili
beneficirane zdravstvene zaštite starih, što se u formi javnih rashoda
finansira od strane države;
c) relaksacija uslova za sticanje prava po osnovu penzijskog osiguranja;
d) liberalizacija uslova kod utvrđivanja penzijske osnove;
e) jačanje pregovaračke i političke moći sindikata i penzione populacije.
Investiciona politika javnih penzionih fondova strogo je regulisana zakonskom
regulativom i predmet je rigorozne kontrole nadležnih državnih institucija.
Eventualno formirani kapital se investira pod precizno definisanim uslovima,
izbor investicionih alternativa najčešće je relativno uzak, obuhvatajući
državne obveznice različitog spektra ročnosti, dok su klasični oblici
investiranja kapitala uglavnom rijetko dopušteni i uz strogo postavljene
uslove.
Prvo javno penziono osiguranje bilo je Bismarckovo (početkom posljednjeg
desetljeća 19. stoljeća) osiguranje zamišljeno kao vrsta socijalnog osiguranja
finansirano iz doprinosa na zaradu uz slab redistributivni karakter, ali
jaku vezu između doprinosa i koristi. Zatim su se u Velikoj Britaniji
razvila dva osnovna modela minimalističkog penzionog sistema:
a) Paušalne penzije
b) Penzije testirane u odnosu na imovinsko stanje
Paušalne penzije se isplaćuju svim penzionerima bez obzira na imovinsko
stanje dok je alternativa isplata penzije prema kriteriju visine prihoda
penzionera. U daljem razvoju sredinom 60-ih godina dvadesetog vijeka većina
zemalja zamijenila je univerzalne sisteme, za doprinosne penzione sisteme.
3.2. Privatno penziono osiguranje
Privatni penzioni sistemi predstavljaju planove u kojima posebno osnovane
institucije, neovisno od države, preuzimaju obaveze i isplaćuju penzione
naknade. U nekim zemljama djelomično ili u potpunosti čine zamjenu za
javne penzione sisteme s kojima postoje paralelno. Njima mogu upravljati
poslodavci, penziono društvo, ili neko treće pravno lice. Nešto kasnije,
u nastavku rada posebno ćemo se osvrnuti na privatne penzione fonodove.
Penzione sisteme dalje možemo podijeliti na:
a) „pay as you go“ penzione sisteme i
b) „fully funded“ ili „capitalized“ penzione sisteme.
3.3. „Pay as you go“ sistem
Penzioni sistem 'pay as you go' (tekući koncept ili sistem tekućeg finansiranja)
je takav sistem u kome se penzioni fondovi ne akumuliraju, tako da radnici,
poslodavci i vlada finansiraju penzionere obaveznim doprinosima i premijama.
Sredstva doprinosa populacije zaposlenih se u toku godine koriste za isplate
penzionih naknada u istoj godini. Sredstva doprinosa prikupljena u fond
se odmah kroz penzione naknade isplaćuju penzionerima.
Ovaj sistem funkcionira u zemljama gdje dominira mlađe stanovništvo kao
i u brzo rastućim ekonomijama. Trend starenja stanovništva uzrokuje povećanje
stope doprinosa, odnosno poskupljuje rad i podstiču evaziju (izbjegavanje
plaćanja doprinosa). Sve ovo dovodi do potrebe investiranja od strane
države. Zbog prisutnog deficita kod nekih zemalja država intervenira sredstvima
iz budžeta ili dodatnim porezima. Većina javnih penzionih sistema bazira
se na „pay as you go“ sistemu finansiranja, te je u većini zemalja u kojim
egzistira u krizi. Zbog toga su reforme ovih sistema nužne, i uglavnom
se odvijaju u tri osnovna pravca:
a) razvijanje fundiranih penzionih programa uz smanjenje utjecaja
javnog penzionog sistema;
b) korigiranje stope doprinosa, te godina potrebnih za odlazak u penziju
i indeksiranje penzionih naknada;
c) povećanje poreza u drugim oblastima koje će se koristiti za pokriće
rashoda javnog penzionog osiguranja.
3.4. „Fully funded“ sistem
Fully funded sistem (sistemom kapitalizovanih fondova ili sistemom akumulacije
kapitala ili sistemom kapitalnih fondova) kao osnovu za isplatu penzija
koristi akumulaciju sredstava. Sistem kapitalizacije podrazumijeva da
se uplaćeni doprinosi kapitalizuju i kao štednja za penzionerske dane
služe za finansiranje isplata penzijskih nadoknada čija visina zavisi
od uplaćenih doprinosa kao i visine prinosa na investirana sredstva doprinosa.
Pretežno mlađi preferiraju ovaj sistem jer su motivisani za izdvajanje
doprinosa i na taj način formiranja štednje. Sistem kapitalizacije najčešće
se primjenjuje kod privatnog osiguranja. Sistem kapitalizacije pretpostavlja
funkcioniranje finansijskog tržišta kako bi doprinosi mogli biti investirani
u različite vrijednosne papire.
Prinosi na investirana sredstva doprinosa povećavaju iznose penzionih
naknada, ali i daju poticaj razvoju privrede, jer se velika sredstva ulažu
u nove investicione projekte, što jača nacionalnu ekonomiju. Veoma važno
pitanje u većini zemalja jeste neminovna tranzicija „pay as you go“ sistema
u „fully funded“ sistem.
4. PRIVATNI PENZIONI FONDOVI
Postoje podaci o tome da je prva poslovna penzija isplaćena je 1269. godine.
Također se navodi da je prvi poslovni penzioni fond organiziran u Britaniji
1570. Godine, dok je prvo savremeno privatno penziono osiguranje bilo
organizirano u SAD-u 1900. godine.
Penzioni fondovi trebaju raspolagati aktivom čija je tržišna vrijednost
veća ili bar jednaka sadašnjoj vrijednosti svih budućih penzija zarađenih
uplaćenim doprinosima do trenutka posmatranja. Ukoliko se ispoštuje korištenje
adekvatne metode obračuna doprinosa i investicione politike koja će voditi
računa o sigurnosti i profitabilnosti plasmana, eventualne promjene odnosa
između broja zaposlenih i broja penzionera neće stvarati obaveze zaposlenim
jer su primanja penzionera u potpunosti pokrivena njihovim ranijim doprinosima.
Država se ne pojavljuje u ulozi garanta i sufinansijera, ali indirektno
svojom fiskalnom politikom potpomaže ove institucije. Doprinosi zaposlenih
kao i prihodi koji se po osnovu investiranja na finansijskom tržištu realizuju
od strane penzionih fondova, su najčešće oslobođeni oporezivanja. Na ovaj
način država direktno subvencionira ovaj vid štednje zaposlenih, suprostavljajući
ga drugim profitonosnijim i porezima opterećenim ulaganjima.
Koncept privatizacije penzionog sistema pojavio se u Čileu osamdesetih
godina dvadesetog vijeka i proširio na gotovo sve zemlje Latinske Amerike
i zemlje Jugoistočne Evrope. Suština privatizacije penzionog osiguranja
jeste u sakupljanju i kapitaliziranju doprinosa na individualnim štednim
računima kojim upravlja privatni penzioni fond, a prava iz penzionog osiguranja
direktno zavise od stanja na individualnom računu. Privatizacijom se smanjuje
ovisnost koja je prisutna u svim socijalnim državama te se jača individualna
odgovornost pojedinca za svoju budućnost.
Zagovornici privatizacije i individualizacije kao glavni argument navode
„novo vrijeme“, tj. vrijeme ubrzanog razvoja društva, ali i prosperiteta
pojedinca, koji adekvatno ekonomskoj poziciji u osnaženom globaliziranom
gospodarstvu može i mora u najvećoj mjeri sam iznijeti brigu za svoje
„stare dane“.
Privatno penziono osiguranje mora biti nadogradnja javnom penzionom sistemu
koji će očuvati princip opće solidarnosti. Sredstva koja se prikupe u
privatnom osiguranju trebaju se investirati u privredu i postati katalizator
ekonomskog razvoja. U zemljama u tranziciji veliki dio sredstava uloženih
u državne obveznice vraća se u prvi nivo penzionog sistema za isplatu
već ostvarenih penzionih naknada, a ne u privredni razvoj.
Preduvjeti za uspjeh privatnog penzionog sistema je razvijeno tržište
kapitala s razvijenim finansijskim institucijama i sposobnim administrativnim
kapacitetima. Navedeni preduvjeti predstavljaju izrazit problem za zemlje
u tranziciji koje provode reformu. BiH prihvata koncept reforme u pravcu
privatnog penzionog osiguranja zato što nema druge alternative. Postojeći
sistem je u neprelaznoj krizi, broj nezaposlenih je velik, evazija doprinosa
izražena, a trećeg rješenja nema.
4.1. Tipovi privatnih penzionih fondova
Penzioni fondovi, u zavisnosti od toga ko ih osniva, se mogu svrstati
u sljedeće kategorije:
a) penzijski fond jednog preduzeća;
b) penzijski fond više preduzeća;
c) penzijski fond koji sponzoriše osiguravajuća kompanija;
d) individualni penzijski plan.
Penzijski fond jednog preduzeća je karakterističan za velika preduzeća.
Uplaćeni doprinosi zaposlenih se ustupaju na administriranje posebnim
odjeljenjima koji obavljaju ove poslove kao što su banke ili osiguravajuće
kompanije. Rastuća je intencija da se ovi poslovi obavljaju unutar preduzeća
pri čemu preduzeće formira posebno investiciono odjeljenje koje posluje
u skladu sa politikom preduzeća, postojećim propisi-ma i posebnim aranžmanima
između sindikata i preduzeća. S ciljem da se zaposleni u određenoj djelatnosti
obuhvate jedinstvenim penzijskim osiguranjem, preduzeća se sve više udružuju
kod formiranja zajedničkih penzijskih osiguranja. Ovo bi obezbijedilo
zaposlenima veću mobilnost poslova, odnosno mogućnost promjene poslodavca
bez straha da će njihova penzijska zaštita biti ugrožena. Zajedničkim
penzionim fondovima upravljaju posebno formirani trustovi kojima upravljaju
sindikati i poslovodstva pojedinih preduzeća.
Većina malih i srednjih preduzeća penzijsku štednju zaposlenih prepušta
drugim institucijama na upravljanje zbog nemogućnosti samostalnog upravljanja.
Tako razlikujemo dva tipa ugovora sa osiguravajućom kompanijom:
Prvi tip ugovora omogućava preduzeću da kontinuirano kupuje polise osiguravajućih
kompanija, čime kupuje pravo na fiksnu i garantovanu mjesečnu penziju
zaposlenih nakon njihovog penzionisanja, koje su u međuvremenu deponovane
kod banke ili trust kompanije.
Drugi tip ugovora nalaže da preduzeće kupi polise u cjelosti u trenutku
penzionisanja svojih zaposlenika iz sredstava akumuliranih po osnovu njihovih
doprinosa i prihoda realizovanih njihovim interesovanjem.
Varijabilni anuiteti se najčešće nude u novije vrijeme zbog toga što bez
obzira na uplaćene doprinose, zaposlenici stiču pravo na prihod nakon
penzionisanja koji nije fiksan nego zavisi od ostvarenih rezultata osiguravajuće
kompanije na finansijskom tržištu u posmatranom periodu. Izbor između
fiksne ili varijabilne penzije zavisi od osiguranika, odnosno njegove
spremnosti da uvećani prihod plati i većom nesigurnošću. Osiguravajuće
kompanije su dužne da doprinose po osnovu fiksnih ili varijabilnih očekivanih
penzija vode na posebnim računima. Prva kategorija doprinosa obavezuje
osiguravajuću kompaniju da ih investira na oprezniji način (u obveznice
države i eventualno bonitetnijih korporacija), dok druga omogućava širi
prostor za investiranje u profitabilnije instrumente (akcije korporacija,
investicionih fondova,itd.).
Zog pada tražnje za tradicionalnim uslugama osiguravajućih kompanija došlo
je do pomjeranja ovih institucija ka drugim oblastima finansijskog posredovanja.
Sponzorišući formiranje penzionih fondova i upravljajući njihovim aktivama,
osiguravajuće kompanije predstavljaju rastućeg konkurenta drugim tipovima
finansijskih institucija.
U zemljama u tranziciji, zaposleni mogu u samostalnoj djelatnosti učestvovati
u programima socijalnog i penzijsko - invalidskog osiguranja. Kod razvijenih
zemalja to je moguće i kod privatnih penzijskih fondova.
Finansijske institucije koje posreduju u penzijskoj štednji često formiraju
mješovite fondove u namjeri da integrišu usitnjenu individualnu štednju
i tako ostvare ekonomiju obima. One su u mogućnosti da formiraju nekoliko
različitih mješovitih fondova, sa različitim investicionim ciljevima i
portfolio politikom. Sredstva jednog fonda mogu biti investirana samo
u akcije korporacija, drugog u obveznice korporacija i eventualno države,
trećeg u instrumente novčanog tržišta i slično. Za vlasnike penzijskih
računa ovo predstavlja značajnu pogodnost, obzirom da investiranjem u
akcije različitih fondova unutar finansijske institucije oni ostvaruju
i bolju diversifikaciju rizika. Akcije jednog fonda mogu uvijek biti zamjenjene
za akcije drugog fonda, dok se njihova tekuća vrijednost kontinuirano
objavljuje u finansijskoj štampi.
4.2. Organizacija i upravljanje privatnim penzionim fondovima
Privatni penzijski fondovi spadaju u manje regulisane finansijske institucije
čiji je cilj da se penzijska štednja zaštiti od neadekvatne upotrebe pojedinaca
i institucija i pospješi njen rast kroz adekvatno funkcionisanje penzijskih
fondova. U većini zemalja regulativa se svodi na rješavanje sljedećih
pitanja:
a) osnivački status;
b) upravljanje aktivom;
c) finansiranje;
d) pokrivenost zaposlenih i metod obračuna doprinosa.
4.3. Aktuelnosti i zanimljivosti
Privatni penzioni fondovi izgubili pet bilijuna dolara
Globalna finansijska kriza teško je pogodila privatne penzione fondove
širom svijeta. Prema podacima objavljenima u posljednjem izdanju OECD-ova
biltena o tržištu penzionih fondova, ukupna imovina privatnih penzionih
fondova u zemljama članicama te organizacije od januara do oktobra 2008.
godine smanjila se za približno pet bilijuna dolara.
Najviše su izgubili penzioni fondovi u Sjedinjenim Državama, čak 3300
milijardi dolara, zatim slijede fondovi u Velikoj Britaniji (300 milijardi)
i Australiji (200 milijardi). Kriza je posebno pogodila privatnepenzione
fondove koji su investirali u dionice više od trećine svoje ukupne imovine.
Pad vrijednosti imovine penzionih fondova posebno pogađa starije klijente
koji su pred penzijom, a klijenti su fondova koji su pretežito ulagali
u dionice. S druge pak strane mlađi klijenti nisu toliko pogođeni krizom
jer, dugoročno gledano, mogu profitirati od članstva u privatnim fondovima.
Gubici mirovinskih fondova najavljuju hitnu potrebu za reformom privatnih
mirovinskih sustava, smatra OECD. Naime, zbog financijske krize smanjili
su se očekivani prihodi i od investiranja u dionice, ali i od uplata klijenata
fondova. Očekivani prihodi od dioničkih investicija smanjili su se u prosjeku
za više od 10 posto, stvorivši gubitak do kraja oktobra od približno dva
bilijuna dolara. Stoga bi u osiguravanju odgovornog upravljanja penzionim
sredstvima milijuna ljudi ključnu ulogu trebala imati regulatorna i nadzorna
tijela, ali i političari, navodi se u biltenu OECD-a.
5. PENZIONI SISTEM U BOSNI I HERCEGOVINI
5.1. Historijski razvoj
Prvi oblici penzionog osiguranja na prostoru Bosne i Hercegovine pojavljuju
se krajem devetnaestog vijeka. Nakon Drugog svjetskog rata, 1946. godine
usvojen je Zakon o socijalnom osiguranju radnika, namještenika i službenika.
Za provedbu ovog Zakona formiran je Državni zavod za socijalno osiguranje.
Godine 1950. usvojen je Zakon o socijalnom osiguranju radnika, službenika
i njihovih porodica, te postavljeni temelji državnog socijalnog osiguranja.
„Donošenjem Uredbe o ustanovljavanju zavoda za socijalno osiguranje 1952.
godine započinje nova faza razvoja socijalnog osiguranja koju karakteriše
smanjenje uloge države u ovoj oblasti osiguranja i penošenje nadležnosti
na zavode za socijalno osiguranje. Definisanjem Zakona o penzijskom osiguranju,
decembra 1957. godine i Zakona o invalidskom osiguranju, decembra 1958.
godine, došlo je do razgranjavanja socijalnog osiguranja. Pored penzijskog
i socijalnog osiguranja Zakon o organizaciji i funkcioniranju socijalnog
osiguranja sadržao je i odredbe vezane za zdravstveno osiguranje.“
Posljednje izmjene zakonske regulative dešavaju se sa Zakonom o penzijskom
i invalidskom osiguranju iz 1998. godine. Ovaj Zakon predstavlja početak
izmjene penzijskog i invalidskog osiguranja u Bosni i Hercegovini. Spomenutim
Zakonom izvršeno je smanjenje prava u penzijskom i invalidskom osiguranju.
Značajno su reducirani uvjeti za odlazak u penziju. Granica je pomaknuta
sa 55 za žene i 60 za muškarce na 65 godina, bez obzira na spol osiguranika.
Izmijenjen je i osnov za obračun penzijske naknade. Smanjen je i procent
za utvrđivanje visine starosne penzione naknade, i to sa 85 % 2000. godine
na 75 % od 2005. godine. Izmjene prema spomenutom Zakonu su i ukidanje
određenih prava koja imaju socijalni karakter. Sve izmjene imale su cilj
da sistem penzionog i invalidskog osiguranja u Bosni i Hercegovini učine
finansijski održivim.
Posljednjih godina taj cilj je donekle i ispunjen, s obzirom na to da
su isplate penzionih naknada redovnije, a transferi iz budžeta namijenjeni
za pokrivanje deficita Zavoda za penziono i invalidsko osiguranje smanjeni.
Međutim, za ostvarenje dugoročne finansijske održivosti sistema potrebno
je provesti sveobuhvatniju reformu u dužem periodu, koja će obuhvatiti
uvođenje sistema na principu individualne kapitalizirane štednje, novih
oblika penzionog osiguranja, te dobrovoljno penziono osiguranje.
5.2. Institucionalni okvir penzionog sistema u BiH
Penzioni sistem Bosne i Hercegovini trenutno je podijeljen na dva Zavoda
penziono -invalidskog osiguranja. To su Federalni zavod i Zavod za penzijsko
- invalidsko osiguranje Republike Srpske, što dodatno otežava funkcioniranje
sistema, jer se nekadašnji osiguranici, a sada korisnici penzionih naknada
dijele na dvije kategorije.
Izvor: Penziona reforma i sistemi u BiH (UNDP)
5.3. Finansiranje penzionog sistema u BiH
Penzioni sistemi su u smislu balansa između prihoda i rashoda stabilni.
Tekući rashodi se finansiraju iz tekućih prihoda te postoji izuzetno ograničeni
rezervni ili „interventni fond“ koji predstavlja od 2% do 8% godišnje.
U Federaciji BiH doprinosi predstavljaju osnovni izvor prihoda (93-100%
ukupnih prihoda). To znači da trenutno zaposlene osobe finansiraju odnosno
osiguravaju održivost svih rashoda koji se odnose na penzije. Budžetski
transferi proteklih godina nisu prelazili 7.0% ukupnih prihodanamjenjenih
za penziono osiguranje. Isplate penzija predstavljaju gotovo cjelokupne
rashode u Federaciji BiH, jer na njih odlazi oko 95-96% ukupnih rashoda
namjenjenih penzionom osiguranju. Obrada i isplata penzija i drugi troškovi
iznose manje od 4%.
Prihodi i rashodi penzionog sistema u FBiH (%)
Izvor: Zavod PIO/MIO
U Republici Srpskoj, doprinosi predstavljaju najdominantniji izvor prihoda
( oko 91-92% ukupnih prihoda). Transferi iz budžeta su se tokom posljednjih
godina donekle povećali, ali i dalje iznose 5% ukupnih prihoda. Ostali
su se prihodi smanjili sa oko 4,5% na 1,7% u 2006. godini. Važno je napomenuti
da se zbog različitih računovodstvenih metoda, dio prihoda koji se dodjeljuje
iz budžeta RS također prikazuje kao prihod od doprinosa. Penzije predstavljaju
95 % ukupnih rashoda penzionog osiguranja u RS. Potrebno je naglasiti
da se računovodstvena metodologija koju primjenjuje Fond za penziono invalidsko
osiguranje razlikuje od one koja se koristi u FBiH. Upravo zbog različitih
računovodstvenih metoda , konsolidirani pregled prihoda i rashoda penzionog
sistema na nivou BiH ne bi bio tačan. Možemo ipak reći da su ukupni rashodi
penzionog sistema u BiH 2005. god iznosili preko 1.32 milijarde KM. Ovakav
udio rashoda penzionog sistema je među najvišim u Evropi i regiji.
Prihodi i rashodi penzionog sistema u RS (%)
Izvor: Fond penzijsko invalidskogosiguranja
Prihodi penzionog sistema
Troškovi penzionog sistema
Izvor: Penziona reforma i sistemi u BiH (UNDP)
5.4. „Pay as you go“ sistem u BiH
U Bosni i Hercegovini trenutno u upotrebi je klasični distributivni ili
“pay as you go” sistem. Takav sistem, gdje aktivni radnici, poslodavci
i vlada, finansiraju penzione naknade obaveznim doprinosima, naslijeđen
je iz prethodnog društvenog uređenja. Ovakvim uređenjem penzionog sistema
stvorila se neka vrsta međugeneracijske obaveze, gdje aktivni radnici
finansiraju trenutno potrebne penzione naknade, nadajući se da će budući
aktivni radnici finansirati njihove vlastite penzije. „Penzioni sistem
u Bosni i Hercegovini trenutno nije ništa drugo nego velika protočna posuda.“
Nedostatak egzistiranja odnosa između premije osiguranja, tj. plaćenih
doprinosa i primljenih penzionih naknada, te nesigurnost i kompliciran
način izračuna penzione naknade, doveli su do toga da se doprinos shvati
kao porez. Javila se razlika između onoga što je uposlenik bio spreman
platiti, vođen očekivanim primanjima, i onog što je morao uložiti prema
zakonu. Takva razlika zapravo je neka vrsta nevidljivog poreza. Na taj
način “pay as you go” sistem s doprinosima shvaćenim kao porezom, uzrokuje
tri pojave koje direktno ugrožavaju ekonomiju Bosne i Hercegovine i to:
a) Zapošljavanje čini skupljim,
b) Smanjuje zaposlenost,
c) Smanjuje tekuće plaće.
Može se reći da postojeći penzioni sistem negativno utječe na zaposlenost,
a znamo da je povećanje zaposlenosti jedan od osnovnih makroekonomskih
ciljeva svake zemlje. Osim toga, sistem djeluje i na smanjenje tekućih
plaća, što direktno smanjuje životni standard stanovništva, te usporava
nacionalnu ekonomiju u cjelini. Značajno je spomenuti i činjenicu da “pay
as you go” sistem destimulira štednju, a poznato je kakav pozitivan efekt
štednja ima na razvoj nacionalne ekonomije u cjelini. Dobro bi bilo zapitati
se gdje bi sve vlada mogla usmjeriti sredstva koja izdvaja u transfere
za pokriće gubitaka sistema. Osim ovih učinaka, sistem djeluje negativno
i u smislu socijalne komponente, jer je dio nezaposlenog stanovništva
doveden na rub egzistencijalnog minimuma. Ovakav sistem je doveo do preraspodjele
primanja između istih radnika, jer su neki bili na dobitku s povećanim
penzijama, dok su drugi, koji su u penziju otišli u periodu od 1992. do
2000. godine, praktično opustošeni postojećim sistemom.
6. PENZIONI SISTEMI RAZVIJENIH ZEMALJA
6.1. Sjedinjene američke države
Penziono osiguranje u SAD - u segmentirano je u tri nivoa:
1. Državno socijalno osiguranje;
2. Penzioni programi finansirani od poslodavca;
3. Individulano programi penzionog osiguranja.
Penzioni sistem u SAD-u karakterističan je po iznimno razvijenom privatnom,
odnosno dobrovoljnom penzionom osiguranju. Sredstva za finansijsku sigurnost
u starijoj životnoj dobi većim dijelom obezbjeđuju se putem privatnog
penzionog osiguranja, dok se manji dio ostvaruje putem obaveznog socijalnog
osiguranja. Privatni penzioni planovi u SAD-u postoje od 1875. godine,
sa snažnim razvojem 40-ih godina dvadesetog vijeka, koji se nastavlja
i danas. Privatni penzioni fondovi imaju ogroman utjecaj na razvoj tržišta
kapitala u SAD-u, pa tako i na makroekonomska kretanja u SAD-u, ali i
na ukupna globalna ekonomska kretanja. Zbog takvog razvoja mnoge zemlje
svijeta su svoj penzioni sistem uskladile prema programu SADa.
Osnovni problem funkcioniranja penzionog sistema u SAD-u predstavljaju
demografska kretanja. Generalno, populacija u SAD-u postaje sve starija...
Interesantno je da je u SAD 1997. godine bilo 30-50.000 stogodišnjaka
prema demografskim podacima, a 1980-te ih je bilo 150.000.
„Nagovještava se da će penzioni sistem SAD-a doći u probleme već 2012.
godine, kada će penziona prava početi ostavrivati baby-boom generacija,
kao i 2029. godine, kada će prema nekim analizama sve rezerve biti utrošene
i kada će samo oko 75-76 % izdataka u vidu penzionih naknada pokrivati
prihodi socijalnog osiguranja.“
Zbog očekivanih problema penzioni sistem će neminovno pretrpjeti izmjene.Iz
mnoštva mišljenja izdvajaju se tri moguća rješenja za reformu penzionog
sistema u SAD-u.
Prvo rješenje jeste vezivanje penzionih naknada i rezultata investicionih
ulaganja doprinosa, u socijalnom osiguranju. To bi praktično značilo otvaranje
pojedinačnih računa osiguranika u obaveznom socijalnom osiguranju. Ipak,
ustaljeno je mišljenje da u socijalnom obaveznom osiguranju pojedinac
ne treba nositi rizik ulaganja već to treba činiti cjelokupno društvo
po principu solidarnosti.
Drugi model podržava ideju o otvaranju pojedinačnih računa u okviru socijalnog
osiguranja, gdje bi država finansirala manji a pojedinac veći dio penzionih
naknada.
Treće rješenje ne predlaže nikakve izmjene u socijalnom osiguranju već
samo iznalaženje novih načina za pokrivanje budžetskog deficita koji nastaje
iz ovog osnova.
Generalno, zaključak je da se način investiranja prikupljenih sredstava
mora mijenjati. Dakle, doprinose socijalnog osiguranja potrebno je umjesto
u državne vrijednosne papire investirati u profitabilnije vrijednosne
papire poput dionica, te odgovornost za ovaj vid ulaganja prebaciti na
osiguranike. Znači, rizik ulaganja nosio bi se individulano.
6.2. Njemačka
Njemačka je prva zemlja s obaveznim socijalnim osiguranjem koje je još
1883. godine uveo kancelar Otto von Bismarck. Posebnost kod ovog modela
jeste uključivanje osiguranja u slučaju bolesti. Danas je penziono osiguranje
u Njemačkoj organizirano kroz:
a) javni sistem obaveznog penzionog osiguranja i
b) sistem dobrovoljnog privatnog penzionog osiguranja.
Za razliku od SAD-a, u Njemačkoj je sistem organiziran u okviru državnog
obaveznog osiguranja. Tek trećina njemačkih preduzeća koja upošljavaju
gotovo polovinu radne snage nude zaposlenim privatno penziono osiguranje.
Ovakav odnos između obaveznog i dobrovoljnog penzionog osiguranja rezultat
je historijskih dešavanja u Republici Njemačkoj.
Naime, penzioni sistem u Njemačkoj je početkom 20-og vijeka bio organiziran
na principu kapitalizacije i doživio je krah. Prvi krah desio se 1923.
godine u periodu hiperinflacije, a zatim i u toku Drugog svjetskog rata.
Rezultat toga je uvođenje „pay as you go“ sistema 1957.godine koji se
primarno zadržao i do danas. Ipak, funkcioniranje ovoga sistema opterećeno
je demografskim problemima.
Njemačka je usljed ovakvih kretanja izvršila penzionu reformu 1992. godine,
kada je pojačana veza između zarada, odnosno uplata osiguranika tokom
rada i penzionih naknada. Uveden je bodovni sistem obračuna penzione naknade
koji je omogućio da se uplate nagrade naknadama. Usljed deficita sistema
i nedovoljnih uplata stope doprinosa su se sa 18,2 % 1996. godine, povećale
na 20,3 % u 1998. godini. Očekuje se povećanje stope doprinosa na 28 %
do 2015. godine.
Njemačka 1997. godine provodi novi paket reformi koji penzione naknade
definira kao 64 % prosječne plaće. Međutim, i dalje se vode rasprave o
prijedlogu da se penzione naknade ne vežu direktno za zarade zaposlenih,
te o vezivanju visine penzionih naknada i stope inflacije, što uravnotežuje
budžet, a oštećuje korisnike osiguranja. Također su žestoko napadnuti
prijedlozi o povećanju starosne granice za odlazak u penziju sa 65 na
68 godina starosti oba spola. Opterećenje sistemu predstavlja starosna
struktura stanovništva u Njemačkoj, za koju se predviđa da je rezultat
izuzetno dobre zdravstvene zaštite koja je produžila životni vijek stanovništva.
Izvor:www.diefirmenrente.de
Smatra se da će reforme penzionog sistema u Njemačkoj svoje efekte imati
tek u 2015. godini. Ipak Njemačka, kao sinonim dobrog i velikodušno penzionog
sistema, mora praviti zaokret. Svoj penzioni sistem planira usmjeriti
ka jačanju dobrovoljnih oblika penzionog osiguranja, gdje svaki pojedinac
obezbjeđuje sebi adekvatnu penzionu naknadu.
7. REFORME PENZIONOG SISTEMA – ČILE
Zemlje Latinske Amerike počele su reforme penzionog sistema osamdesetih
godina prošloga vijeka. U reformi je prednjačio Čile, koji je 1980. godine
počeo ne samo reformu penzionog sistema, nego cjelokupnu reformu javnog
sektora, odnosno čitave nacionalne ekonomije. Reforma se odvijala u pravcu
razvoja uspostavljanja privatnih penzionih fondova, što su i ostale zemlje,
poput Argentine, Perua, Bolivije, Meksika i Kolumbije, uradile desetak
godina kasnije. U narednoj tabeli dat je pregled penzionih sistema zemalja
Latinske Amerike.
Penzioni planovi zemalja Latinske Amerike
Izvor: Hasan Prelić, magistarski rad: „Načini reforme
penzionog sistema u Bosni i Hercegovini“ , Sarajevo, 2007. Godina, str.64.
Iskustva zemalja Latinske Amerike u reformskim procesima penzionog osiguranja
iznimno su važna za našu zemlju kojoj reforma tek predstoji. Čileanska
reforma bila je osnov za izradu modela reforme penzionih sistema u mnogim
zemljama koje su reformi pristupile kasnije. Čile je u reformu penzionog
sistema krenuo 1980. godine. Namjera je bila stvoriti sistem penzionog
osiguranja kojim će upravljati privatne institucije na principu individualne
kapitalizacije. Do 1980. godine funkcionirao je čisti “pay as you go”
sistem međugeneracijske solidarnosti. Godine 1979. u Čileu su postojala
32 fonda socijalnog osiguranja u društvenom vlasništvu, udruženja zvana
“Cajas”. Kako bi se podmirile rastuće potrebe, povećavani su državni transferi
i u isto vrijeme smanjivane penzione naknade.
Uposleni nisu slobodno birali “Caju”, odnosno udruženje, pa je svaka
institucija imala svoje tržište te nije imala potrebe raditi na obezbjeđenju
kvalitetnije usluge. Tri najveća “Caja” okupljala su 90 % osiguranika.
U pravilu, udruženjima je slabo upravljano i samo su rijetki ostvarivali
viškove koji se nesretno investirani. Dodatni problem predstavljalo je
variranje nivoa penzionih naknada. Različite penzione naknade primale
su se u ovisnosti od pripadnosti „Caja“. Nedostatak indeksiranja doveo
je do široke fluktuacije penzionih naknada, te je 1960. maksimalna mjesečna
penziona naknada iznosila 8 mjesečnih plaća, a 1980. taj maksimum je iznosio
50 mjesečnih plaća. Došlo je do preraspodjele dohotka među radnicima iste
vrste, te su najsiromašniji radnici bili suočeni s diskriminacijom, odnosno
neki radnici su bili na dobitku, dok je druge sistem opustošio. Stoga
je penzioni sistem shvaćen kao neka vrsta poreza koji se masovno pokušavao
izbjeći.
Generalno posmatrano, reforma je podrazumijevala ukidanje javnog i uvođenje
privatnog penzijskog osiguranja. Novi sistem penzijskog osiguranja sastojao
se iz dva podsistema:
1. Podsistem javnog penzijskog osiguranja koji je redefiniran u odnosu
na prethodni sistem. Zaposlenima koji su već učestvovali u sistemu javnog
penzijskog osiguranja bile su ponuđene dvije mogućnosti: ili da ostanu
u okviru sistema javnog penzijskog osiguranja ili da do 1986. godine pređu
na privatni sistem penzijskog osiguranja.
2. Podsistem privatnog penzijskog osiguranja. Svi novozaposleni,
tj. svi oni koji se prvi put zapošljavaju moraju biti uključeni u privatni
sistem penzijskog osiguranja. Sva lica koja predstavljaju učesnike podsistema
privatnog penzionog osiguranja imaju pojedinačne štedne račune na koje
uplaćuju obavezne porezno oslobođene mjesečne doprinose u iznosu 10 %
od zarada.
Osnovana je i institucija za normalizaciju socijalnog osiguranja INP,
čiji je zadatak bio upravljati posebnim fondom koji se formirao od državnih
doprinosa ili sredstava dobijenih prodajom pojedinih institucija (sredstva
privatizacije). Cilj je bio pokriti deficit nastao u starom sistemu javnog
socijalnog osiguranja. INP je također vršio isplate penzionih naknada
u novom penzionom sistemu po osnovu javnog penzionog osiguranja.
Gotovo 90 % zaposlenih je iz javnog prešlo u privatni sistem penzionog
osiguranja. Njima je vlada Čilea izdala posebne neprenosive obveznice
tzv. „obveznice priznanja“ koje su potvrđene ranijim uplatama doprinosa
u sistem javnog penzionog osiguranja. Dakle, zaposlenik je svoje doprinose
prenio iz javnog u novi sistem privatnog penzionog osiguranja. Vrijednost
obveznica utvrđivana je na osnovu visine zarada zaposlenog i dužine staža.
Tako se penziona naknada koju pojedinac prima nakon prestanka rada sastoji
iz dva dijela:
1. prvi dio po osnovu vrijednosti obveznica indeksiranih za stopu inflacije
uvećane za kamatu do trenutka isplate penzione naknade,
2. drugi dio po osnovu akumuliranih doprinosa u privatnom penzionom
osiguranju uvećanim za prinos ostvaren investiranjem sredstava doprinosa.
Uvođenjem sistema individualne kapitalizacije deset godina kasnije Čile
je imao sljedeće pokazatelje. Godine 1990. u Čileu je djelovalo 14 AFP-ova
(penzionih fondova). Upravljači ovim fondovima postali su najveći institucionalni
investitori u Čileu. Doprinosi sakupljani u penzione fondove godišnje
su rasli po stopi od 42 %. Prosječna stopa profitabilnosti AFP-ova u prethodnom
periodu iznosila je 13 %, a cijenilo se da bi za ostvarenje ciljeva bila
potrebna stopa od 4 % na godišnjem nivou.
Izvor: Hasan Prelić, magistarski rad: „Načini reforme penzionog sistema
u Bosni i Hercegovini“ , Sarajevo, 2007. Godina, str.80.
Reforma je izrazito utjecala na razvoj tržišta kapitala. Aktivnosti AFP-ova
izmijenile su strukturu finansijskog tržišta u Čileu. Godine 1990. penzioni
fondovi su držali u portfelju više od polovine ulaganja u hipoteke i korporacijske
obveznice. Ukupna ulaganja penzionih fondova 1990. godine iznosila su
26,6 % bruto domaćeg proizvoda, što je u odnosu na 2,6 % u 1982. godini
izvanredan pomak. Također je reforma imala ogroman utjecaj na razvoj tržišta
polica životnog osiguranja, odnosno na prodaju planova doživotnih prihoda.
Poslodavci nemaju obavezu da uplaćuju porez na lične dohotke. U prelaznoj
fazi poslodavci su povećali zarade zaposlenih za 18 % a zaposleni su bili
obavezni uplaćivati 9,7 %, odnosno 3,7 % od zarada za životno i invalidsko
osiguranje kod privatnog osiguravača za obezbjeđenje porodične i invalidske
penzione naknade. Dodatni doprinos od 6 % u vezi je sa zdravstvenim osiguranjem
koje se po izboru uplaćujeprivatnoj ili državnoj kompaniji.
Može se reći da je reforma penzionog sistema u Čileu za kratko vrijeme
pokazala dobre rezultate. Ona je stabilizacijom socijalne situacije u
zemlji i učinkom na ekonomiju putem tržišta kapitala ostvarila zadane
ciljeve. Čileanska reforma penzionog sistema je primjer ostalim zemljama
koje se spremaju na reformu, budući da daje osnovnu smjernicu a to je
postepeni prelazak s javnog na privatni penzioni sistem.
ZAKLJUČAK
Do prije tridesetak godina u većini zemalja penzijski sistemi su funkcionisali
kao sistemi tekućeg finansiranja. Danas su globalni svjetski demografski
trendovi u opadanju, pa je sve manje radnika koji izdržavaju sve više
penzionera. Između doprinosa i penzija ne postoji ravnoteža što izaziva
dugove i stvara probleme vladama mnogih zemalja.
Sistemi tekućeg finansiranja imaju nedovoljne finansijske rezerve, a i
penzijska sredstva se loše investiraju i utaja je veoma visoka. Fiskalni
efekti ovakvog sistema su katastrofalni. Ako se uskoro ne reformiše, javni
penzijski sistemi u više zemalja EU, predstavljaće prijetnju konkurentnosti
privrede, javnim finansijama i povjerenju u javne penzijske sisteme.
Prednost privatnih penzionih fondova je to što su pravedni – ljudi dobijaju
onoliko koliko su i sami doprinijeli. Fiskalno, ove penzije su održive
u dugoročnom periodu i finansijski su zdrave. Pošto generišu dugoročne
finansijske uštede mogu podstaći ekonomski rast zemlje. Država i dalje
obezbjeđuje socijalnu sigurnost tekućim sistemom. Privatne penzije podrazumijevaju
pojedinačnu odgovornost, diverzifikaciju rizika, akumulaciju štednje i
kontinuirani nadzor države. Osnovni problem kod formiranja privatnih penzijskih
fondova je u finansiranje tranzicionih troškova, jer se moraju sačuvati
prava ljudi koji su već u penziji. Na početku dolazi do porasta deficita
u starom sistemu jer uplatioci doprinosa prebacuju dio svojih doprinosa
na individualne račune. Taj se deficit najčešće pokriva tekućim budžetom
ili pozajmljivanjem.
Posmatrajući ukupna kretanja u oblasti penzionog osiguranja, zaključuje
se da je sistem penzionog osiguranja generalno u krizi u gotovo svim dijelovima
svijeta. Generalno stanje penzionih sistema je bolje kod razvijenih zemalja,
dok je kod zemalja u tranziciji situacija zabrinjavajuća. U najvećem broju
ovih zemalja penzioni sistemi jedva da uspiju egzistirati. Kod razvijenih
zemalja problemi su uglavnom demografski, pa je stalno prisutan trend
pogoršanja odnosa između aktivnih osiguranika i penzionera. Osim problema
starenja stanovništva javlja se i problem nezaposlenosti, odnosno izdaci
za socijalno osiguranje se stalno povećavaju, dok se u isto vrijeme prihodi
po istom osnovu smanjuju. Predviđanja su da će u 2030. godini populacija
starija od 65 godina učestvovat sa 20 % u ukupnoj populaciji razvijenog
svijeta, što predstavlja udar na sve javne „pay as you go“ penzione sisteme.
Što se tiče naše države, smatra se da bi novi penzioni sistem trebao
biti kombinacija javnog i privatnog, stim da učešće u privatno upravljanom
penzionom osiguranju bude obavezno. Svakako kao primjer svima u reformi
ovog važnog socijalno – ekonomskog segmenta treba poslužiti Čileanska
priča o uspjehu.
LITERATURA
• „Penzije – Proba izdržljivosti sistema“, „Ekonomska politika“, br.
2338, 1997.
• „Službene novine Federacije BiH“, broj 29/98, 32/01, “Zakon o organizaciji
mirovinskog i invalidskog osiguranja u Federaciji BiH” 1997.
• Dr. Tatjana Rakonjac - Antić, Dobrovoljno penzijsko osiguranje, (Aktuarska
i finansijska analiza), Ekonomski fakultet, Beograd, 2004.
• Dr. Tatjana Rakonjac-Antić, Dobrovoljno penzijsko osiguranje, (Aktuarska
i finansijska analiza), Ekonomski fakultet, Beograd, 2004.
• Grupa autora, Čileansko iskustvo, privatna rješenja javnih problema,
Mate, Zagreb, 1996.
• Hasan Prelić, magistarski rad: Načini reforme penzionog sistema u
Bosni i Hercegovini , Sarajevo, 2007.
• Izvještaj o penzionoj reformi u Bosni i Hercegovini: Prva procjena,
Međunarodna organizacija rada 2009, Prvo izdanje
• James C. Van Horn, Finansijsko upravljanje i politika, Mate, Zagreb,
IX. Izdanje
• James C. Van Horn, i J.M Wachowicz Jr., Osnove finansijskog menadžmenta,
Mate, Zagreb, 2002.
• Penziona reforma i sistemi u BiH (UNDP)
• http://www.poslovni.hr/103658.aspx
• www.diefirmenrente.de
PROČITAJ
/ PREUZMI I DRUGE SEMINARSKE RADOVE IZ OBLASTI:
|
|
preuzmi
seminarski rad u wordu » » »
Besplatni Seminarski
Radovi
SEMINARSKI
RAD
|
|