ETIOPATOGENEZA ZAMAŠCENJA JETRE VISOKOMLIJECNIH KRAVA

Intenzivan razvoj poljoprivrede i napredak u selekciji životinja na proizvodne osobine sa sobom je donio i niz novih poremecaja zdravlja proizvodnih životinja. Visoka proizvodnja, posebno proizvodnja mlijeka, pred organizam životinje stavlja velike zahtjeve i dovodi do velikog opterecenja bioloških i fizioloških mehanizama, što cesto ima za posljedicu poremecaje zdravlja.
Imajuci u vidu da preživari pretvaraju hranu niske biološke vrijednosti (biljna hraniva bogata celulozom) u hranu visoke biološke vrijednosti (mlijeko i meso) namece se zakljucak da najvece opterecenje trpe organi koji su najviše ukljuceni u promet materija i energije i sintezu mlijeka (jetra i mlijecna žlijezda). Laktacija i graviditet predstavljaju stanja organizma kod kojih postoji stalni sukob homeostatskih i homeoretskih mehanizama. Genetska predispozicija grla visokomlijecnih rasa za visoku proizvodnju mlijeka namece metabolicki prioritet razvoja ploda, odnosno sinteze i sekrecije mlijeka, kontrolisan primarno homeoretskim mehanizmima. Zbog dominacije homeoretskih mehanizama nad homeostatskim, kod visokomlijecnih krava cesti su poremecaji zdravlja, najcešce oni metabolicke prirode. To se narocito odnosi na poremecaje energetskog i mineralnog metabolizma. Imajuci u vidu da životinje mineralne materije i energetske prekursore unose hranom, namece se zakljucak da je jedan od osnovnih faktora koji utice na pojavu, ucestalost i intenzitet poremecaja metabolizma visokomlijecnih krava upravo ishrana. Zbog toga se svi istraživaci slažu da u osnovi poremecaja metabolizma (kako mineralnog, tako i energetskog) leži neadekvatna ishrana. Kao posljedica grešaka u ishrani pojavljuje se niz poremecaja, koji cine preko 50% svih poremecaja zdravlja visokomlijecnih krava. Svakako, treba imati na umu da su ovi poremecaji povezani i sa ostalim, mada to cesto na prvi pogled ne izgleda tako (npr. povezanost gojaznosti i ucestalosti teških teljenja).
Jedan od najvažnijih zdravstvenih problema visokomlijecnih krava su poremecaji energetskog statusa, a na prvom mjestu zamašcenje jetre, kompleksno oboljenje multifaktorijalne etiologije i složene patogeneze, koje nastaje kada nakupljanje masti u jetri prevazide njen kapacitet za obradu i eliminaciju. Prema podacima koje navode razliciti autori, zamašcenje jetre razlicitog stepena može se ustanoviti kod preko 50% krava u ranoj laktaciji. Ako se zna da je primarni uzrok nastanka ovog poremecaja neizbalansirana ishrana, na farmama koje neredovno i neadekvatno sprovode optimizaciju obroka u peripartalnom periodu, ovaj procenat može biti i znacajno veci.
Istraživanja sprovedena u posljednjih 20 godina ukazuju na jasnu povezanost zamašcenja jetre i niza drugih poremecaja zdravlja (puerperalna jetrina koma, ketoza, dislokacija sirišta, indigestije), poremecaja reprodukcije, smanjenja proizvodnih sposobnosti, povecanja procenta izlucenih grla i prinudnih klanja, kao i uginuca. Ukoliko se zna da od zamašcenja jetre i drugih poremecaja koji nastaju u vezi sa njim farme visokomlijecnih krava trpe ekonomski gubitak od oko 200-300 evra po kravi godišnje, logican je zakljucak da masna jetra predstavlja ekonomski najznacajnije oboljenje visokomlijecnih krava.

Karakteristike peripartalnog energetskog metabolizma visokomlijecnih krava

Bauman i Currie (1980), su definisali koncept homeoreze kao princip regulacije metabolickih procesa tokom graviditeta i laktacije, oznacavajuci ga kao "orkestrirane i koordinisane promjene u metabolizmu tkiva i cijelog organizma, neophodne da se podrži fiziološko stanje". Drugim rijecima, homeoreza predstavlja prilagodavanje svih tkiva na novonastalo fiziološko stanje, gdje se njihovo funkcionisanje podreduje ocuvanju tog stanja i maksimalnoj funkciji organa kljucnog za dato stanje (materica ili mlijecna žlijezda). Prema ovim autorima homeoretsko regulisanje bioloških procesa ima nekoliko važnih karakteristika koje ga razlikuju od homeostatskog: homeoretski mehanizmi su aktivni satima i danima, nekada i nedeljama (homeostatski su brži i rade u kracem roku); uticaj na niz procesa u organizmu koji, naizgled, nisu medusobno povezani; ostvaruju se prije svega kroz izmijenjen odgovor na homeostatske mehanizme.
U organizmu visokomlijecnih krava postoji stalni "sukob" homeostatskih i homeoretskih mehanizama. Ovo je posebno izraženo kod rasa selekcionisanih na visoku mlijecnost, i u stanjima posebnog metabolickog opterecenja organizma, kao što su visoki graviditet i rana laktacija. Metabolizam visokomlijecnih krava adaptira se na pojedine faze proizvodno-reproduktivnog ciklusa, uskladujuci kolicinu energije unijete putem hrane sa uzdržnim i proizvodnim potrebama životinje. Tokom perioda kasne laktacije, a narocito tokom perioda zasušenja, krave unose vecu kolicinu energije nego što je potrebno za zadovoljenje uzdržnih i potreba gravidnog uterusa, te se višak energije deponuje u vidu masnog tkiva. Kolicina deponovane energije i njeno kasnije iskorištavanje zavise ne samo od kolicine energije unijete hranom, vec i od adaptivne sposobnosti grla. U kasnom zasušenju i ranoj laktaciji dolazi do znacajnog smanjenja unosa hrane, što produbljuje vec postojeci problem poremecenog bilansa energije. Iz niza razloga, od kojih je na prvom mjestu nemogucnost unosa dovoljne kolicine hrane, u ranom postpartalnom periodu, homeoretski mehanizmi nadvladavaju homeostatske i proizvodnja mlijeka se održava najvecim dijelom na racun tjelesnih rezervi muzne životinje, pri cemu cesto i lako dolazi do poremecaja zdravlja krava.
Tranzicioni ili peripartalni period obuhvata vrijeme od tri nedelje prije do tri nedelje poslije teljenja i smatra se najosjetljivijim i najkriticnijim periodom u proizvodno-reproduktivnom ciklusu visokomlijecnih krava (Grummer, 1995; Gvozdic, 2005). Najvažnija metabolicka promjena koja karakteriše ovaj period je naglo povecanje potreba u energiji nakon teljenja, kombinovano sa nedovoljnim unosom hranljivih materija. Ocuvanje metabolicke ravnoteže u peripartalnom periodu u velikoj mjeri zavisi od interakcija izmedu glikogenoplasticnih i energetskih prekursora. Da bi se obezbijedio pravilan promet masti i energije, a nakupljanje triglicerida u jetri i ketogeneza sveli na minimum, neophodno je da hepatociti budu kontinuirano snabdjeveni glikogenoplasticnim materijama (ugljeni hidrati, aminokiseline). U uslovima NEB na pocetku laktacije, kada se lipomobilizacija intenzivira, ravnoteža izmedu glikogenoplasticnih i energetskih jedinjenja se lako remeti, tako da se (zbog pojacane lipogeneze i nakupljanja triglicerida) bez obzira na dostupne kolicine glikogenoplasticnih jedinjenja ogranicava glukoneogena sposobnost hepatocita (Šamanc i sar. 2005b). Od ukupne kolicine sintetisane glukoze kod krava u peripartalnom periodu, svega deseti dio koristi se za potrebe sistemskog energetskog metabolizma, dok se sve ostalo koristi za potrebe fetusa, odnosno sintezu laktoze (Šamanc i sar. 2005b).
Metabolizam ugljenih hidrata i masti u visokom graviditetu karakterišu pojacana glukoneogeneza u jetri i smanjenje periferne utilizacije glukoze; nepromijenjena ili smanjena utilizacija acetata; umjerena mobilizacija SMK iz iz masnog tkiva pracena povecanjem njihove utilizacije u perifernim tkivima. Cilj ovakve metabolicke konstrukcije jeste da se plodu obezbijede dovoljne kolicine glukoze (kao izvora energije) i aminokiselina (kao prekusora za rast, odnosno gradivnih materija), dok je organizam majke usmjeren na potrošnju SMK i ketonskih tijela kao izvora energije. Postpartalno dolazi do inverzije nivoa glukoze i SMK, što ukazuje na veliku potrošnju glukoze u mlijecnoj žlijezdi, dok se sistemski metabolizam usmjerava u pravcu korišcenja lipida kao izvora energije, sa ciljem da se u metabolickom smislu podrži laktacija (Bauman i Currie, 1980). Kapacitet hepatocita da metabolišu propionat koji dospijeva iz predželudaca je veoma veliki i u principu prevazilazi fiziološke potrebe organizma. Medutim, na pocetku laktacije, hepatociti bivaju „zagušeni" masnim kiselinama koje pristižu iz masnog tkiva usljed intenzivne lipomobilizacije, te se u skladu sa time smanjuje i njihov kapacitet za glukoneogenezu (Šamanc i sar., 2005a). Nedovoljna glukoneogeneza u jetri (iz propionata, glukoneoplasticnih aminokiselina unijetih hranom, glicerola i laktata) i pored smanjenja periferne utilizacije glukoze ne uspijeva da zadovolji rastuce potrebe mlijecne žlijezde za glukozom (Bauman i Elliot, 1983; Hough i sar., 1985), te nastaje deficit, koji može da iznosi i preko 500 grama dnevno. Postojanje deficita glukoze i nedostatak glikogenoplasticnih materija u hrani potenciraju korišcenje aminokiselina iz tjelesnih proteina, kao krajnje energetske rezerve organizma. Zbog gubitka proteina iz skeletnih mišica, dijametar njihovih vlakana se, prema Reidu i sar. (1980) smanjuje i do 25%. Ipak, neki autori (Boisclair i sar. 1993) tvrde da do smanjenja dijametra mišicnih vlakana dovodi supresija sinteze proteina i usmjeravanje aminokiselina u energetski metabolizam, a ne razgradnja vec postojecih proteina. Kada su u pitanju masti, mobilizacija masnih kiselina i njihovo povišenje u krvi nastaju zbog supresije lipogeneze u masnom tkivu, stimulacijom lipolize i supresijom reesterifikacije oslobodenih SMK (ovdje se izvjesno misli na celije jetre). Vec tokom visokog graviditeta dolazi do smanjenja intenziteta lipogeneze i esterifikacije SMK, da bi se taj proces potencirao sa pocetkom laktacije. (McNamara i Hillers, 1986)
Tokom perioda laktacije (narocito rane) mlijecna žlijezda svoje potrebe u glukozi bazira na glukoneogenezi u jetri i smanjenju periferne utilizacije glukoze. Za potrebe mlijecne žlijezde iskoristiva je samo glukoza stvorena u jetri, jer ona može da ude u krv i bude preuzeta od strane mlijecne žlijezde (glukoza u perifernim tkivima, prije svega skeletnim mišicima, je fosforilisana - u obliku glukozo-6-fosfata i može se iskoristiti samo u tkivima u kojima se nalazi kao takva). Negativni bilans energije, koji postoji kod krava tokom rane laktacije, treba da se popravi endogenom mobilizacijom glukoze (odnosno glukoneogenezom iz raspoloživih rezervi), za šta je presudna adaptacija endokrinog sistema (Beale i sar., 1984; Akima i sar.,
1999).
Tokom ranog postpartalnog perioda, pojavljuje se NEB, kao posljedica nesklada izmedu rastucih potreba u energiji i smanjenog unosa energije hranom (zbog pada apetita i smanjene resorptivne sposobnosti buraga). Sa povecanjem potreba u energiji na pocetku laktacije se intenziviraju i katabolicki i anabolicki procesi. U vimenu dominiraju anabolicki, a u masnom tkivu katabolicki, dok se u jetri istovremeno odvijaju i anabolicki (glukoneogeneza, sinteza triglicerida i lipoproteina) i katabolicki procesi (beta oksidacija masnih kiselina) (Šamanc i sar. 2005b). Dešavanja u ovom periodu su najbolji odraz fizioloških mogucnosti organizma za prilagodavanje i adaptivnog kapaciteta krava (Kovacevic Mira i sar., 2005).
Posebno opterecenje za organizam visokomlijecne krave predstavlja cinjenica da se 40¬60% mlijeka proizvede do 120.-og dana laktacije, što se poklapa sa periodom smanjenog unosa hrane i vremenom kada bi krave trebale da udu u fertilni estrus i koncipiraju. Organi koji trpe ovo metabolicko opterecenje su prije jetra, mlijecna žlijezda, digestivni i reproduktivni organi. Zbog svega toga nastaje negativan bilans energije. Krave kod kojih je NEB jace izražen cešce oboljevaju od zamašcenja jetre, ali i drugih poremecaja metabolizma (ketoze, ali i poremecaja mineralnog metabolizma). (Šamanc i sar. 2005b). Proces adaptacije organizma na nastali negativni bilans energije traje približno do 72. dana laktacije (10-11 nedelja) (Gansworthy i Jones, 1987; Drackley, 1999; Heuer i sar., 2000). U to vrijeme postiže se (ponovo uspostavlja) narušena ravnoteža izmedu unosa energije hranom i energetskih potreba životinja.

Faktori koji dovode do nastanka NEB i zamašcenja jetre

U osnovi nastanka zamašcenja jetre leži poremecaj energetskog bilansa, zbog disbalansa izmedu energetskih potreba organizma i mogucnosti unosa dovoljne kolicine energije putem hrane. Deficit energije i negativan energetski bilans ima za posljedicu intenziviranje lipomobilizacije, kao logicnog homeostatskog odgovora organizma. Direktni uzroci negativnog bilansa energije su povecanje potreba u energiji tokom finalne faze graviditeta i rane laktacije i nemogucnost unosa dovoljne kolicine energije putem hrane. Deficit glikogenoplasticnih jedinjenja i energetskih prekursora koji nastaje zbog nedovoljnog unosa hrane onemogucava potpuno iskorištavanje mobilisanih masti, te kao posljedica toga dolazi do nakupljanja acetil- ostataka i ketogeneze (Šamanc i sar. 2005b).
Imajuci na umu da se proizvodnja mlijeka uz pomoc homeoretskih mehanizama održava na približno istom nivou, bez obzira na kolicinu konzumirane hrane, pojedini autori (Andrews i sar., 1991; Drackley, 1999) smatraju da stepen NEB više zavisi od kolicine hrane koju životinje unesu, nego od rastuce proizvodnje mlijeka. Znajuci da lipomobilizacija koja krava koje prepartalno imaju smanjen apetit otpocinje ranije i da je intenzivnija u odnosu na krave kod kojih je pad apetita manje izražen, može se zakljuciti da je unos hrane u visokom graviditetu i ranom postpartalnom periodu faktor od kojeg zavisi sposobnost životinja da se prilagode uslovima NEB.
Povecanje potreba u energiji sa odmicanjem graviditeta i laktacijom može se ilustrovati na primjeru glikemije. Fetus pred porodajem, kao i mlijecna žlijezda sa otpocinjanjem laktacije "skupljaju" znacajne kolicine glukoze iz krvi majke. Prema navodima Stamatovica i saradnika (1983), varijacije glikemije su najvece nakon teljenja, a mlijecna žlijezda se smatra glavnim uzrokom tih varijacija. Kod krava sa nižom mlijecosti (do 15 litara mlijeka dnevno) postoji mogucnost da se aktivnost mlijecne žlijezde uskladi sa glukoneogenetskim procesima i na taj nacin glikemija održi unutar fizioloških granica. Kod krava koje proizvode vece kolicine mlijeka, ove mogucnosti su znatno manje, jer potrebe (same) mlijecne žlijezde cesto prevazilaze ukupni obim glukoneogeneze. Zbog toga dolazi do trošenja rezervi glikogena iz jetre, snižavanja glikemije i povecanja koncentracije slobodnih masnih kiselina (SMK) i ketonskih tijela (Šamanc i sar. 2005a). Ovi autori navode da se od ukupnog prometa energije kod krava u prvoj fazi laktacije preko 50% (78 od 175 MJ metabolicke energije) utroši za potrebe mlijecne žlijezde. Stamatovic i saradnici (1983) su ispitivali glikemiju kod krava u zasušenju, neposredno pred teljenje, nakon teljenja, u prvom i drugom mjesecu laktacije. Krv je paralelno uzimana iz v. auricularis magna i v. subcutanea abdominis. Vrijednosti glikemije prije porodaja u uzorcima nisu se znacajnije razlikovale, da bi nakon teljenja (7. dan) bile ustanovljene statisticki veoma znacajne razlike. Ove razlike su ustanovljene kod svih grla, bez obzira na visinu mlijecnosti, što ukazuje da mlijecna žlijezda preuzima znacajne kolicine glukoze iz periferne krvi. Uzorci uzeti u drugom mjesecu laktacije pokazali su da je kod krava visoke mlijecnosti (30 litara mlijeka dnevno) i dalje postojala statisticki visoko znacajna razlika, dok kod krava niže dnevne mlijecnosti (15 litara) nisu ustanovljene statisticki znacajne razlike u koncentracijama glukoze u uzorcima krvi iz ove dvije vene. Ovi podaci govore u prilog tvrdnji da su homeoretski mehanizmi kod krava visoke mlijecnosti izraženiji u odnosu na krave koje dnevno daju manju kolicinu mlijeka, te da zbog toga kod njih duže postoji razlika u vrijednosti koncentracija glukoze u krvi koja izlazi iz mlijecne žlijezde u odnosu na perifernu krv.
Metabolicka ravnoteža kod goveda najpodložnija je poremecajima/narušavanju u ranoj fazi laktacije, kada se sa povecanjem proizvodnje mlijeka povecavaju i potrebe u energiji. Od ukupne kolicine sintetisane glukoze kod krava u peripartalnom periodu, svega deseti dio koristi se za potrebe sistemskog energetskog metabolizma, dok se sve ostalo koristi za potrebe fetusa, odnosno sintezu laktoze (Šamanc i sar. 2005b). Isti autori navode podatak iz literature da je ukupan promet energije kod krava koje nisu u laktaciji 41-52 MJ metabolicke energije, da bi kod krava sa visokom mlijecnošcu, tokom laktacije dostigao 175 MJ ME, pa i više, od cega preko 50% (kao što je navedeno ranije) otpada na energetske potrebe mlijecne žlijezde.
Isti autori navode da potrebe mlijecne žlijezde u energiji, kod krava koje proizvode preko 30 litara mlijeka, mogu da budu i više od 100 MJ NEL.
Do nemogucnosti unosa dovoljne kolicine energije putem hrane dolazi iz dva razloga, zbog izostanka apetita, sa jedne i smanjenog kapaciteta digestivnih organa i njihove resorptivne površine sa druge strane.
Smatra se da je izostanak apetita kod krava u kasnom zasušenju u vezi sa aktivacijom procesa lipomobilizacije. Naime, Coullon i sar. (1985) su ustanovili da pred porodaj, i pored postojanja pozitivnog bilansa energije, dolazi do lipomobilizacije, te da podizanje nivoa SMK u krvi dovodi do inhibicije uzimanja hrane i uopšte inapetence. Paralelno sa gubitkom apetita dolazi i do pojave hipomotiliteta predželudaca, što može imati za posljedicu poremecaje u varenju (najcešce acidozu buraga). Moguce tumacenje je da, pored dejstva SMK, na motilitet predželudaca utice i simpatikotonija, nastala kao posljedica stresa tokom porodaja i NEB. Progresivni porast koncentracije estradiola koji postoji u kasnom graviditetu i dostiže maksimum oko 2 dana pred teljenje (Tucker, 1985), prema nekim autorima (Forbes, 1986) može doprinijeti smanjenju apetita u peripartalnom periodu. Neposredno prije i nakon teljenja dolazi do izmjene hormonalnog statusa jedinke, sa porastom koncentracije lipolitickih hormona (STH, kortizol i kateholamini), koji pored intenziviranja procesa lipomobilizacije izazivaju i postpartalni pad apetita (Bell, 1995). Podizanje nivoa slobodnih masnih kiselina i njihova oksidacija, zajedno sa rastom aktivnosti Na-K-ATP-aze preko parasimpatikusa dovode do inhibicije centra za glad, tako da organizam dobija (pogrešnu) informaciju da je jetra dobro snabdjevena energijom, mada se organizam ustvari nalazi u stanju NEB, koji pokušava da kompenzuje mobilizacijom tjelesnih rezervi masti (Emery i sar., 1992). Smanjen unos hrane dodatno produbljuje postojeci NEB i krug se zatvara. Bobe i saradnici (2004) su ustanovili da se unos hrane tokom posljednjih 17 dana graviditeta smanjuje za oko 30%. U prilog tvrdnji da smanjen unos hrane potencira nastanak masne jetre govore i rezultati Grummera (1993) koji su unosom hrane kroz fistulu buraga tokom 17 dana ante partum ostvarili znacajno manji stepen zamašcenja jetre u odnosu na kontrolne krave (kolicina masti u hepatocitima oglednih krava povecala se za 75%, u odnosu na 225% kod kontrolnih krava).
Gubitak apetita je izraženiji i duže traje kod krava koje su se tokom perioda zasušenja ugojile, što se objašnjava cinjenicom da je kod njih lipomobilizacija jace izražena (Šamanc i sar., 2005a) i da oslobodene masne kiseline dovode do inhibicije centra za glad. Prema Ingvartsenu i sar. (1992), voljni unos hrane se smanjuje od 26. nedelje graviditeta (oko 180. dana) po nedeljnoj stopi od 1,53% (odnosno oko 0,170 kilograma), sve do tri nedelje pred teljenje. Postpartalni rast unosa hrane postoji, ali je sporiji i može da varira (misli se na rast do postizanja maksimalnog unosa) od 2 do 111% (Bines, 1979). Šamanc i sar. (2005b) navode da krave krajem druge nedelje laktacije unose 10-11, a krajem cetvrte nedelje 15-16 kilograma suve materije dnevno. Ovi podaci ukazuju da se voljni unos hrane nakon teljenja sporo povecava, tako da se maksimalan unos hrane postiže tek izmedu treceg i cetvrtog mjeseca laktacije (oko 100 dana). Dok se ne uspostavi ravnoteža izmedu unosa hrane i energetskih potreba organizma (što se dešava izmedu šeste i desete nedelje laktacije, a kod krava izrazito visoke mlijecnosti i nešto kasnije), razlika se nadoknaduje mobilizacijom tjelesnih rezervi energije (prvenstveno lipomobilizacijom). Stoga se masti smatraju najznacajnijim izvorom energije potrebne za ispoljavanje genetskog potencijala grla za proizvodnju mlijeka (od 1 kg mobilisanih tjelesnih tkiva oslobodi se 840 grama masti). Pored masti, organizam koristi i manje kolicine energetskih prekursora drugih vrsta, uglavnom ugljenih hidrata( Šamanc i sar.
2005b).
Pored gubitka apetita, veoma važan faktor koji utice na stepen iskorištavanja hranljivih materija iz obroka jeste i resorptivna sposobnost sluzokože buraga. Naime, utvrdeno je da u periodu zasušenja (kada se u obroku povecava udio kabastih u odnosu na koncentrovana hraniva) dolazi do smanjenja visine i površine resica buraga, cime se smanjuje resorptivna površina. To smanjenje u postpartalnom periodu ima za posljedicu manji stepen resorpcije hranljivih materija. U skladu sa saznanjem da udio pojedinih grupa hraniva u obroku može uticati na povecanje, odnosno smanjenje resorptivne površine predželudaca sproveden je niz istraživanja na ovu temu. Šamanc i sar., (2005a) u svom radu navode istraživanje Jorgansena i sar. (1993) koji su ogledom na tovnoj junadi ustanovili da povecanje udjela kabastog dijela obroka dovodi do smanjenja visine i površine resica buraga, a time i do smanjenja resorptivne površine. Primjena ovog saznanja na muzne krave navodi na zakljucak da je vec tokom perioda zasušenja potrebno uvoditi i postepeno povecavati koncentrovani dio obroka, koji ce se koristiti tokom perioda laktacije. Na taj nacin moguce je postici dva znacajna cilja: prilagodavanje mikroflore buraga povecanom udjelu koncentrovanog dijela obroka i povecanje resorptivne površine predželudaca, što zajedno ima za rezultat bolje iskorištavanje sastojaka hrane na pocetku laktacije i smanjenje negativnog bilansa energije (Šamanc i sar.
2005a).
S obzirom da je za rast resica i umnožavanje njihovog epitela potrebna izvjesna kolicina energije, postepenim uvodenjem smjese tokom perioda zasušenja postiže se da se ova potreba na pocetku laktacije smanji (Raynolds i sar. 1988). Dakle, postepenim uvodenjem koncentrovanog dijela obroka tokom perioda zasušenja umanjuje se potreba digestivnih organa (njihovog zida i mikroorganizama) da "vezuju" jedan dio unijete energije za potrebe sopstvenog rasta. Rezultati pomenutih autora pokazali su da se "vezivanje" energije za potrebe rasta digestivnih organa smanjuje sa 22,4% u cetvrtoj na 7,9% u osmoj nedelji laktacije, dakle, skoro trostruko. Na osnovu toga, oni iznose stanovište da ova razlika potice od povecane potrošnje energije u samim digestivnim organima, koja traje sve dok se ne uspostavi ravnoteža izmedu njihovog fiziološkog kapaciteta i novonastalih potreba organizma (laktacija). U vezi sa ovim, Wiliams i sar. (1989) navode da ovaj period prilagodavanja digestivnih organa i njihove pripreme za optimalnu aktivnost u odnosu na potrebe organizma traje približno do 100. dana laktacije. Relativni kapacitet digestivnih organa, prema ovim autorima, do tog vremena postiže maksimum (oko 1,3% od tjelesne mase), da bi kasnije polako opadao i tokom zasušenja bio približno isti kao u vrijeme teljenja (oko 0,8% TM).
Ranije pomenuti hipomotilitet predželudaca u peripartalnom periodu dodatno potencira smanjeno iskorištavanje hrane, jer se uzeta hrana sporije miješa sa vec postojecim sadržajem i mikroorganizmima, a ostvaruje i slabiji kontakt sa sluzokožom predželudaca, zbog cega je resorpcija hranljivih materija preko zida predeželudaca umanjena.
Imajuci u vidu da se najveci dio ugljenih hidrata iz obroka u organizmu krave iskorištava u vidu nižih masnih kiselina, jasno je da se na povecanje mlijecnosti i održavanje tjelesne kondicije u znacajnoj mjeri može uticati pravilnom kompozicijom obroka (odnosno uskladivanjem odnosa koncentrovane i kabaste hrane, kao i njihovim kvalitetom). Obroci sa vecim udjelom koncentrovanih hraniva dovode do povecanja proizvodnje mlijeka na pocetku laktacije, ali je kod ovako hranjenih grla kasniji pad laktacione krive izraženiji u odnosu na grla hranjena obrokom sa vecim udjelom kabaste hrane. Ovo se objašnjava porastom glikemije i nivoa insulina, koji preusmjeravaju put hranljivih materija, prije svega glukoze i SMK, više prema tjelesnim depoima, a manje prema mlijecnoj žlijezdi. Zbog toga dolazi do pada mlijecne masti i gojenja životinja. U prilog ovome govore i podaci da je kod krava sa nižom mlijecnošcu insulinemija niža u stanju pozitivnog bilansa energije u odnosu na krave više mlijecnosti, cak i kada se ove druge nalaze u stanju negativnog bilansa energije (Šamanc i sar., 2005a).
Jedan od dokazanih etioloških faktora koji dovodi do nastanka masne jetre jeste gojaznost krava u periodu zasušenja. Brojnim eksperimentima i istraživanjima ustanovljena je uzrocno-posljedicna veza izmedu gojaznosti i nastanka zamašcenja jetre. Svi faktori koji dovode do nastanka gojaznosti, kao što je produžen servis period i preobilna ishrana u zasušenju, potenciraju mogucnost postpartalnog zamašcenja jetre (Šamanc i sar., 2005b). Velicina tjelesnih depoa masti je svakako veoma važan faktor za regulaciju postpartalnog energetskog metabolizma, s obzirom na istraživanja niza autora koji su ustanovili pozitivnu korelaciju izmedu OTK i intenziteta lipomobilizacije, kao i posljedicnih poremecaja zdravlja (Morrow, 1976). Kod gojaznih životinja (OTK preko 4) lipoliza (posebno postpartalna) je izraženija u odnosu na grla optimalne tjelesne kondicije. (Bobe i sar., 2004) ovu pojavu tumace time što povecanje kolicine masnog tkiva dovodi do hipertrofije adipocita, koja im povecava osjetljivost na djelovanje glukokortikosteroida, a smanjuje osjetljivost na glukozu i insulin. Posljedicno jaca lipoliticko dejstvo glukokortikosteroida i slabi lipogeni uticaj insulina. Istraživanja Kovacevic Mire i sar. (2005) su pokazala da je koncentracija insulina ante partum kod utovljenih (OTK preko 4) niža u odnosu na životinje optimalne tjelesne kondicije, što se postpartalno produbljuje u hipoinsulinemiju). Ovaj nalaz potvrduju i rezultati do kojih su došli Wan den Top i saradnici (1995), ispitujuci uticaj ad libitum ishrane u zasušenju na postpartalnu koncentraciju insulina. Istraživanja sprovedena na junicama hranjenim energetski bogatim obrokom pokazala su da je kod njih u visokom graviditetu glikemija relativno visoka, a koncentracija SMK snižena (Gvozdic, 2005).
Izmjene koncentracija i odnosa pojedinih hormona, koje nastaju u peripartalnom periodu najznacajniji su razlog uspostavljanja pozitivne korelacije izmedu intenziteta lipomobilizacije i kolicine masti deponovanih u tjelesnim dupljama. Postojanje ove korelacije je uzrok koji adaptacioni mehanizam može da pretvori u patološko stanje (Šamanc i sar. 2005b), jer tada nastaje paradoks da životinje koje imaju najvece depoe masti (i koje na prvi pogled ne bi trebale imati problema sa bilansom energije) zbog toga trpe lipomobilizaciju koja je znatno intenzivnija od potreba u energiji za rastucu laktaciju.
Posebnu važnost kao etiološki faktor (kada su u pitanju prvotelke, odnosno junice) ima starost pri prvom osjemenjavanju (fertilnom), odnosno prvom teljenju. Wensing i sar. (1997)su ustanovili da su junice koje su se prvi put otelile kasnije u odnosu na uobicajeni uzrast (krajem trece godine, umjesto sa 22-25 mjeseci) postpartalno redovno imale povišenu koncentraciju bilirubina u krvi (što ukazuje na oštecenje jetre). Ove junice su se znatno sporije prilagodavale na laktaciju, što je rezultovalo produženjem servis perioda u odnosu na junice koje su se prvi put otelile u optimalnoj starosti (176,27 naprema 108,97 dana). Pored zamašcenja jetre, i produžen servis period je svakako jedan od izrazito važnih faktora za izlucivanje prvotelki iz proizvodnje. Isti autori navode da se na farmama ovo narocito cesto dešava ukoliko se priplodne junice drže zajedno sa tovnom junadi, jer tada (pored kasnijeg pripusta, odnosno osjemenjavanja) postoje idealni uslovi za nastanak gojaznosti, kao dokazanog predisponirajuceg faktora za nastanak zamašcenja jetre (i svih njenih posljedica).
Razlicite rase pokazuju razlicitu sklonost ka nastanku masne jetre. Mlijecnost, odnosno genetska predispozicija za proizvodnju mlijeka, je u pozitivnoj korelaciji sa stepenom NEB i intenzitetom lipomobilizacije, što visokomlijecne krave cini prijemcivijim za pojavu metabolickih poremecaja u odnosu na krave autohtonih rasa. Šamanc i sar. (1992) navode da su se koncentracija aminokiselinskog azota i ekskreciona funkcija jetre (utvrdena preko koncentracije ukupnog bilirubina) znacajno razlikovale kod prvotelki istocno-frizijske i holštajn rase. Znacajno više koncentracije aminokiselinskog azota i ukupnog bilirubina kod junica holštajn rase (kako u visokom graviditetu, tako i nakon teljenja) ukazuju da su kod njih iskorištavanje aminokiselina iz sistemske cirkulacije i ekskrecija bilirubina vec prepartalno smanjeni. Visoka koncentracija bilirubina ukazuje na narušenu funkciju jetre, a visok nivo aminokiselinskog azota na smanjeno iskorištavanje aminokiselina za procese glukoneogeneze i/ili sintezu proteina (Kelog i sar., 1972; Hidiroglou i Veire, 1982) Ovi rezultati ukazuju na rasnu predispoziciju holštajn junica za nastanak metabolickih poremecaja zdravlja u odnosu na grla istocno-frizijske rase.
Rezultati do kojih je došao Kovacevic (2004) ukazuju na povezanost visoke mlijecnosti sa dužinom trajanja postpartalnog negativnog energetskog bilansa. Kod krava sa višom mlijecnošcu, prema ovom autoru, NEB je trajao duže, a koncentracija tireoidnih hormona je bila niža i dva mjeseca nakon teljenja, u odnosu na krave niže mlijecnosti. Na osnovu toga, ovaj autor zakljucuje da su krave sa nižom mlijecnošcu do 60. dana laktacije uspjele da uspostave energetsku ravnotežu i stabilizuju hormonsku regulaciju metabolickih procesa. Krave sa višom mlijecnošcu su se i krajem drugog mjeseca laktacije nalazile u stanju NEB, na šta ukazuju i niske koncentracije tireoidnih hormona i insulina.
Novija istraživanja ukazuju na povezanost genetske predispozicije i pojave poremecaja zdravlja, što se može tumaciti uticajem selekcije (Pryce i sar., 2002). Ucešce genetskih faktora/genetske osnove u nastanku masne jetre se eventualno ogleda u mutacijama gena koji odreduju karakteristike metabolizma masti u masnom tkivu i jetri. Medutim, dosadašnja istraživanja nisu ustanovila postojanje specificnog gena koji bi uticao na povecano stvaranje masti u jetri (Bobe i sar., 2004). Ipak, razlicita reakcija na indukciju zamašcenja jetre putem restrikcije hrane u kombinaciji sa davanjem 1,3-butanediola ukazuje da su pojedine krave osjetljivije na nastanak masne jetre od drugih, što bi se moglo pripisati nasljednom faktoru.
S obzirom na važnost endokrinih mehanizama u etiopatogenezi zamašcenja jetre, ucešce pojedinih hormona obradeno je u posebnom poglavlju.

Indikatori zamašcenja jetre

Da bi se objektivno procijenio stepen NEB u tranzicionom periodu, neophodno je raspolagati podacima o mlijecnosti, sastavu i kolicini konzumirane hrane (Gransworthy i Jones, 1987; Heuer i sar., 2001). Imajuci u vidu da se postojeci modeli za optimizaciju obroka ipak odnose na grlo prosjecne tjelesne mase (pa ce, shodno tome, kolicina energije u obroku više ili manje odgovarati potrebama pojedinacne krave), neophodno je odrediti vrijednosti parametara koji sa sigurnošcu ukazuju na energetski status pojedinog grla (procjena trenutnog statusa i predvidanje nastanka i razvoja bolesnih stanja). Istraživanja koja su sproveli Ðokovic i sar. (1996) i Šamanc i sar. (1998) pokazala su da se kod krava sa zamašcenjem jetre glikemija i insulinemija snižavaju, dok se nivo beta-hidroksibutirata i SMK povecavaju. Pored pomenutih, pouzdanim indikatorom lipomobilizacije (odnosno njenog intenziteta) i NEB smatra se i koncentracija leptina, tkivnog hormona ciji nivo ukazuje na zastupljenost masnog tkiva (Houseknecht i sar., 1998; Block i sar., 2001). U toku rane laktacije, za vrijeme trajanja negativnog bilansa energije, njegov nivo se snižava. Posebno interesantni kao indikatori NEB su tireoidni hormoni i IGF- I , ciji nivoi opadaju u toku rane laktacije (Bonczek i sar., 1988; Nielsen i Riis, 1993; Šamanc i sar., 1998; Ðokovic i sar., 2000)
Niz autora (Gaal i sar., 1983; Šamanc i sar., 1988; Staufenbiel i sar., 1991; Vasquez-Anon i sar., 1991; Veenhuizen i sar., 1991; Staufenbiel i sar., 1993) kao najbolji pokazatelj NEB i intenziteta lipomobilizacije u peripartalnom periodu oznacava nivo slobodnih masnih kiselina u krvi. Ðokovic i sar. (2005) su ustanovili da je prosjecna koncentracija slobodnih masnih kiselina u krvi krava u visokom graviditetu bila znacajno viša u odnosu na fiziološke vrijednosti za goveda. te da se nakon teljenja dodatno povecala usljed povecanja potreba u energiji. Pri tome su ustanovili zavisnost koncentracije slobodnih masnih kiselina od vremena do teljenja, s obzirom da se prosjecna vrijednost koncentracije SMK udvostrucila izmedu prve i druge grupe ispitanih krava (od 10. do 5. i 4. do 1. dana ante partum). Njihov nalaz potvrduje ranije iznijetu tvrdnju da se proces lipomobilizacije intenzivira unutar par dana (neposredno) pred teljenje.
Održavanje visoke koncentracije SMK u krvi (vremenski) predstavlja važan indikator intenziteta (i stepena) lipomobilizacije i iskorištavanja SMK u jetri. Duže održavanje hiperlipidemije ukazuje na nemogucnost organizma da se prilagodi na uslove NEB, nekontrolisanu lipomobilizaciju i smanjenje funkcionalnog kapaciteta jetre da metaboliše SMK i transportuje ih u sastavu lipoproteina do perifernih tkiva gdje ce biti iskorištene kao izvor energije (Šamanc i sar. 2005b). Odnos triglicerida i SMK takode može predstavljati indikator procesa adaptacije životinja na uslove povecanih potreba u energiji. Smatra se da se, sve dok postoji pozitivna korelacija izmedu odnosa ovih metabolita, proces adaptacije odvija u željenom pravcu (Ðokovic i sar., 1988; Ðokovic i sar., 1996). Kada koncentracija triglicerida krene da opada, uz održavanje koncentracije ili rast SMK proces adaptacije slabi, a intenzivira se (ustvari otpocinje) proces zamašcenja jetre. Nakupljanje triglicerida u jetri i održavanje visoke koncentracije SMK u krvi (preko 1 mmol/L), koji su redovno praceni hipoglikemijom i hipoinsulinemijom ukazuju da se organizam sporo i neadekvatno prilagodava ili je vec nastao poremecaj zdravstvenog stanja (Ðokovic i sar., 1988; Wensing i sar., 1997; Šamanc i sar., 1998; Ðokovic i sar., 2000).
Slobodne masne kiseline mobilisane iz tjelesnih depoa u povecanim kolicinama predstavljaju jedan od najvažnijih predisponirajucih faktora u nastanku masne infiltracije i degeneracije hepatocita i razvoju ketoznog stanja. Ðokovic i sar. (2005) su ustanovili da je koncentracija SMK u krvi ketoznih krava bila statisticki znacajno viša u odnosu na fiziološke i koncentracije u krvi zdravih krava u visokom graviditetu i neposredno nakon teljenja. Gaal (1993) je utvrdio pozitivnu korelaciju izmedu koncentracije SMK u krvi i kolicine triglicerida u jetri ketoznih krava, što vodi retenciji triglicerida u jetri i razvoju zamašcenja Rezultati koje navode Ðokovic i sar. (2005) pokazali su da je kod krava sa klinickim simptomima ketoze redovno prisutan veci ili manji stepen masne infiltracije i degeneracije jetre, dok kod zdravih krava nije ustanovljeno znacajnije nakupljanje masti u hepatocitima. Isti autori su utvrdili povezanost stepena zamašcenja jetre sa intenzitetom promjena biohemijskih parametara krvi i dužinom trajanja ketoznog stanja. Koncentracija pojedinih biohemijskih parametara se, prema njihovim nalazima, smanjuje (glukoza, ukupni lipidi, trigliceridi, holesterol, T3 i T4), dok drugi (slobodne masne kiseline) rastu u odnosu na vrijednosti kod zdravih, tek oteljenih krava. Svoj nalaz oni potkrepljuju i navodima drugih autora (Reid i sar., 1983; Gaal i sar., 1983; Grohn i Linberg, 1985; Johannsen i sar., 1991; Vasquez-Anon i sar., 1991; Bertics i sar., 1992 Staufenbiel i sar., 1992; Forenbacher, 1993; Gaal, 1993; Johannsen i sar., 1993; Jovanovic i sar., 1993; Staufenbiel i sar., 1993).
Husveth i sar. (1982) i Gaal (1993) su u prvim nedeljama laktacije kod ketoznih krava ustanovili znacajan pad koncentracije ukupnih lipida u krvi u odnosu na zdrave životinje, pri cemu je došlo do višestrukog povecanja koncentracije/sadržaja ukupnih lipida u tkivu jetre. Ovi autori smatraju da je pad lipidemije posljedica deponovanja lipida u tkivo jetre, što potvrduju i rezultati do kojih su došli Ðokovic i sar. (2005), koji su kod ketoznih krava ustanovili negativnu korelaciju izmedu koncentracije ukupnih lipida u krvi i tkivu jetre.

Lipomobilizacija i zamašcenje jetre

Šamanc i sar. (2005b) iznose mišljenje da proces prilagodavanja životinja na NEB pocinje još tokom perioda zasušenja, kada se može ustanoviti pocetak procesa lipomobilizacije i promjene u hormonalnoj konstelaciji. Iako se životinje tada još nalaze u stanju pozitivnog bilansa energije, kod razlicitih jedinki mogu se ustanoviti razliciti nivoi pojedinih metabolicki aktivnih hormona i razlicit stepen lipomobilizacije. S obzirom da je glikemija u tom periodu još uvijek visoka, metabolicka ravnoteža se održava stabilnom. Kod nekih grla u ovom periodu nastaje (odnosno pocinje) zamašcenje jetre, što ukazuje da se adaptacioni mehanizmi odvijaju u neželjenom pravcu. Kasnije, u ranom puerperijumu, ove životinje su podložnije nastanku poremecaja metabolizma. Potencijalni razlog za ovu pojavu je hipotireoidizam, koji tada predstavlja uzrok NEB, da bi kasnije, kada otpocne laktacija, bio njegova posljedica.
Intenzitet i vrijeme otpocinjanja lipomobilizacije je individualna karakteristika svake jedinke, a jedan od kljucnih faktora koji utice na njega je kolicina masti deponovanih u tjelesnim depoima. Lipomobilizacija u peripartalnom periodu predstavlja fiziološki mehanizam adaptacije na povecane potrebe u energiji i promjenu hormonalne konstelacije u vezi sa porodajem i rastucom laktacijom. Medutim, kod nekih životinja, sa pocetkom laktacije ovaj adaptacioni mehanizam gubi to svojstvo (da je adaptacioni mehanizam) i evoluira u patološko stanje. Razlog za to je poremecaj u radu regulatornih mehanizama, koji više ne mogu da obezbijede uskladenost izmedu intenziteta metabolickih procesa i povecanih potreba u energiji koje namece mlijecna žlijezda (Šamanc i sar. 2005b).
Mehanizam koji obezbjeduje kontrolu intenziteta lipomobilizacije i njegovo uskladivanje sa energetskim zahtjevima organizma još uvijek nije u potpunosti razjašnjen, ali je ustanovljeno da se kod zdravih krava na pocetku laktacije, bez obzira na povecane potrebe u energiji, koncentracija SMK nalazi unutar fizioloških granica, što kod ketoznih krava nije slucaj. Kod njih proces lipomobilizacije vec prepartalno prelazi kriticnu tacku, dodatno se intenzivira na pocetku laktacije i postaje jedan od najvažnijih uzroka poremecaja funkcije jetre i nastanka ketoznog stanja.
Hormonalna konstelacija koja postoji u peripartalnom periodu, zajedno sa gubitkom apetita i povecanim potrebama u energiji za produkciju mlijeka deteminišu lipomobilizaciju kao glavni metabolicki put u periodu rane laktacije. Koncentracija NEFA se podiže, predstavljajuci na taj nacin pouzdan pokazatelj intenziteta lipomobilizacije i NEB. Nivo NEFA u krvi krava bio je stasticki znacajno niži u visokom graviditetu nego u periodu rane laktacije. Pri tome je ustanovljeno da je koncentracija NEFA bila viša kod ugojenih krava u odnosu na krave optimalne OTK, što se objašnjava vecim intenzitetom lipomobilizacije i NEB (Kovacevic Mira i sar. 2005).
Masne kiseline mobilisane iz masnog tkiva dospijevaju u krv, a iz nje u jetru. Stoga je jasno da su koncentracija slobodnih masnih kiselina u krvi i tkivu jetre direktno proporcionalne kolicini koja se mobiliše iz masnog tkiva (Grummer, 1993). Intenzivna izgradnja ploda tokom završne faze graviditeta i rana laktacija su veliki potrošaci energetskih materija, koje ne mogu da se obezbijede u dovoljnoj kolicini putem hrane, te je organizam primoran da koristi sopstvene rezerve, prije svega mast deponovanu u masnom tkivu. Zbog toga stanje NEB prati intenzivna lipomobilizacija. (Grummer, 1993) su ustanovili da se koncentracija SMK u krvi visokosteonih krava udvostrucuje u periodu od 17. do 2. dana pred teljenje, da bi se nakon teljenja ucetvorostrucila u odnosu na fiziološke vrijednosti.
Jetra je glavno mjesto obrade mobilisanih NEFA, a njihov prelazak iz krvi u tkivo jetre zavisi od njihove koncentracije u krvi i brzine protoka krvi kroz jetru (Bell, 1995). S obzirom na intenzivniji metabolizam, kod krava u laktaciji je protok krvi kroz jetru brži u odnosu na zasušene krave, što doprinosi bržem i vecem prilivu NEFA u jetru (Emery i sar., 1992). U skladu sa povecanim prilivom supstrata (NEFA) povecava se i sinteza triglicerida u jetri. Ovu tezu potvrduju i nalazi drugih autora (Wan den Top i sar., 1995; Brydl i sar., 1999). S obzirom na centralnu ulogu jetre u metabolizmu masti, može se reci da njen morfološki i funkcionalni integritet u peripartalnom periodu zavisi prvenstveno od kolicine slobodnih masnih kiselina mobilisanih iz tjelesnih depoa. Zbog toga se intenzivna lipomobilizacija i nakupljanje SMK i triglicerida u jetri smatraju glavnim patofiziološkim supstratom ketoznog stanja visokomlijecnih krava. Porast koncentracije slobodnih masnih kiselina u krvi, koje pocinje tokom kasnog zasušenja i nastavlja se nakon teljenja je kljucni faktor u zamašcenju jetre visokomlijecnih krava. Tokom postpartalnog perioda dolazi do intenziviranja procesa sinteze i zadržavanja triglicerida u jetri, prvenstveno zbog smanjenog kapaciteta za sintezu i sekreciju lipoproteina veoma male gustine (VLDL) u krv. Posljedicno dolazi do nastanka masne jetre, ketoznog stanja i sniženja koncentracije ukupnih lipida, holesterola i triglicerida u krvi (Herd i sar., 1983; Vasquez-Anon i sar., 1991; Strang i sar., 1998).
Negativna korelacija izmedu koncentracije triglicerida u krvi i parenhimu jetre kod ketoznih krava pociva na poremecenoj funkciji jetre, koja nije u stanju da obradi dospjele SMK i sintetisane trigliceride odstrani putem VLDL. Stvoreni trigliceridi stoga ostaju u jetri, te njihova koncentracija u krvi opada (Johannsen i sar., 1992). Nakupljanje triglicerida narušava morfološki i funkcionalni integritet jetre, što dodatno produbljuje vec postojece stanje. Kada su u pitanju zdrave krave, postoji pozitivna korelacija izmedu koncentracije SMK i triglicerida u krvi, što ukazuje na ocuvanu funkciju jetre, koja je u stanju da pristigle SMK odgovarajucom dinamikom ugradi u trigliceride i putem krvi ih transportuje do perifernih tkiva u kojima ce biti iskorišteni kao izvor energije. Na taj nacin ne dolazi do zadržavanja i nakupljanja triglicerida u jetri, odnosno izostaje zamašcenje jetre. Ovo potvrduju nalazi Ðokovica i sar. (2005) koji tokom puerperijuma ni kod jedne zdrave krave nisu ustanovili masnu infiltraciju i degeneraciju jetre.
Nekontrolisana lipomobilizacija redovno opterecuje jetru, koja pristigle masne kiseline treba da ugradi u trigliceride i, u sastavu lipoproteina, vrati nazad u cirkulaciju, kako bi se iskoristili kao izvor energije na periferiji. Ukoliko se eliminacija triglicerida iz hepatocita uspori ili se poveca dotok SMK (što se najcešce dešava zajedno) dolazi do nakupljanja triglicerida u jetri, što se oznacava kao masna promjena (Šamanc i sar., 2005b). U slucaju da ovo nakupljanje masti ne dovodi do narušavanja integriteta hepatocita, govorimo o masnoj infiltraciji, a u suprotnom o masnoj degeneraciji jetre, Jednim imenom, ova pojava se naziva zamašcenje jetre (steatoza, lipidoza ili "masna jetra"). Stepen zamašcenja jetre može da varira od sasvim blagog do veoma teških oblika, kada dolazi do narušavanja morfološkog i funkcionalnog integriteta hepatocita i posljedicnih poremecaja zdravstvenog stanja. Raspored i kolicina masnih kapljica kod razlicitih stepena zamašcenja se razlikuju, što je u skladu i sa postepenim nastankom težih oblika zamašcenja.
Akumulacija masti u hepatocitima remeti njihovu funkcionalnu aktivnost, te je kapacitet za glukoneogenezu smanjen, što za posljedicu ima hipoglikemiju. Imajuci u vidu da proces lipomobilizacije pocinje još prije teljenja, pojedini autori (Šamanc i Damjanovic, 1987) smatraju da je stabilnost glikemije u visokom graviditetu odraz uravnoteženog metabolizma, koji ima velike šanse da ostane takav i tokom perioda rane laktacije. Postpartalna glikemija je prvenstveno pod uticajem intenziteta preuzimanja glukoze od strane mlijecne žlijezde, koji je, opet, uslovljen genetskom predispozicijom za mlijecnost. Zbog povecane potrošnje (prema Stamatovicu i sar., (1983) kod krava koje proizvode 20 litara mlijeka dnevno, potrebe mlijecne žlijezde iznose preko 1 kilogram glukoze na dan) i kod zdravih i kod ketoznih krava glikemija se postpartalno snižava, pri cemu je to sniženje kod ketoznih krava statisticki znacajnije. Potrebe u glukozi na pocetku laktacije (posebno kod krava koje daju preko 20 litara mlijeka dnevno) prevazilaze kapacitet organizma za njenu sintezu, što se smatra jednim od veoma važnih faktora u nastanku ketoze (Ðokovic i sar., 2005). Krave kod kojih je tokom visokog graviditeta glikemija na donjoj fiziološkoj granici postpartalno cešce oboljevaju od ketoze/predisponirane su za razvoj ketoze (Šamanc i Damjanovic, 1987).
Stamatovic i sar. (1983) ustanovili su visoko znacajnu negativnu korelaciju izmedu glikemije i intenziteta ketogeneze i tumace to time što je glukoza, osim za potrebe mlijecne žlijezde, neophodna i za iskorištavanje masti kao izvora energije ("masti sagorijevaju na vatri ugljenih hidrata"). Visokoproduktivne krave, zbog selekcije na visoku mlijecnost, imaju znacajno vece potrebe u glukozi u odnosu na manje produktivna grla. Selekcija na mlijecnost uslovila je dominaciju homeoretskih mehanizama u odnosu na homeostatske, tako da mlijecna žlijezda zadržava metabolicki prioritet u korišcenju glukoze, cak i u slucaju postojanja metabolickih poremecaja (Bauman i Currie, 1980). To potvrduju i rezultati do kojih su došli Stamatovic i sar. (1983), prateci glikemiju krvi v. auricularis magna i v. subcutanea abdominis.
Na hipoglikemiju je osjetljivo i masno tkivo, koje reaguje povecanjem intenziteta lipomobilizacije, na šta ukazuje i negativna korelacija izmedu glikemije i koncentracije slobodnih masnih kiselina u krvi (Bertics i sar., 1992; Damjanovic i sar., 1993). Intenzivna lipomobilizacija i zadržavanje masti u jetri dovodi do slabljenja procesa glukoneogeneze u hepatocitima, vodeci organizam ka poremecaju metabolizma za koji je karakteristicno postojanje hipoglikemije, hiperketonemije i ketonurije (Ðokovic i sar., 2005). Istraživanja sprovedena na kravama u periodu oko samog teljenja su pokazala (Šamanc i Damjanovic, 1987; Šamanc i sar., 1988; Bertics i sar., 1992; Ðokovic i sar., 2005) da je lipomobilizacija, mada pocinje prije teljenja, ipak naijntenzivnija u prve dvije nedelje laktacije, kada dolazi do naglog porasta dnevne kolicine mlijeka. U ovom periodu dolazi do povecanja koncentracije ukupnih lipida, koje najvecim dijelom pociva na rastu koncentracije slobodnih masnih kiselina, dok koncentracije holesterola, triglicerida i drugih frakcija lipida ostaju nepromijenjene ili se smanjuju, što je posebno izraženo kod ketoznih krava.
Proces lipomobilizacije, zapocet u zasušenju, a intenziviran nakon teljenja, predstavlja fiziološki mehanizam kojim organizam pokušava da se adaptira na NEB. Masne kiseline mobilisane iz masnog tkiva dospijevaju u jetru koja ih iskorištava kroz dva procesa, esterifikaciju u trigliceride i sintezu ketonskih tijela. Sve dok proces lipomobilizacije ne prede kriticnu granicu, sinteza i transport triglicerida u sistemsku cirkulaciju se odvijaju bez problema i predstavljaju primaran proces u kome se pristigle SMK iskorištavaju. Kada se prede ova kriticna vrijednost, intenzivira se ketogeneza, kao pomocni put korišcenja energije. Zbog smanjenog kapaciteta hepatocita za sintezu i sekreciju lipoproteina i povecanog stvaranja triglicerida, oni se nakupljaju u jetri dovodeci prvo do masne infiltracije, a kasnije i do masne degeneracije hepatocita (Šamanc i sar., 2005b). Prema Herdtu (1993) povecanje sadržaja masti u jetri u peripartalnom periodu remeti funkcionalni kapacitet jetre, smanjuje produktivnost, apetit i ima za posljedicu slabljenje reproduktivnih performansi jedinke. Pored toga, zamašcenje jetre povezano je sa nastankom niza poremecaja zdravlja, narocito onih metabolicke prirode (Grummer, 1993).
Jedan od (sigurno) znacajnih razloga za zadržavanje triglicerida u jetri jeste i smanjena sinteza lipoproteinskih frakcija koje imaju zadatak da sintetisane trigliceride odnose iz jetre do perifernih tkiva (Gerloff i sar., 1986; Herdt i sar., 1993). Ovo potvrduju i rezultati do kojih su došli Damjanovic i sar. (1993), koji su kod ketoznih krava ustanovili znacajno smanjenje koncentracije svih lipoproteinskih frakcija, a posebno VLDL, koji imaju primarnu ulogu u odnošenju triglicerida iz jetre. Za razliku od vecine drugih vrsta, kod goveda stepen esterifikacije masnih kiselina i izlucivanje triglicerida u obliku VLDL ne mora biti povecano tokom perioda intenzivne lipomobilizacije, s obzirom na ogranicen kapacitet hepatocita za sintezu masti i sekreciju VLDL. Prema Katohu (2002) za stvaranje VLDL u jetri neophodno je prisustvo apolipoproteina, od kojih se najvažnijim smatra apolipoprotein B-100. Da bi se stvorili VLDL, neophodan je ulazak masti u endoplazmaticni retikulum, proces u kome veoma važnu ulogu ima mikrozomalnu transportni protein (Bremmer i sar., 2000). Potencijalni mehanizmi koji uzrokuju smanjenje sinteze i sekrecije VLDL kod krava su, prema (Jovanovic i Ðokovic, 2005), smanjen transport VLDL od endoplazmaticnog retikuluma do Goldžijevog aparata, otežana glikozilacija apoproteina B-100, smanjeno formiranje sekretornih vezikula i otežana migracija sekretornih vezikula iz Goldžijevog aparata do celijske membrane. Isti autori navode da je za sintezu lipoproteina važno/neophodno prisustvo lipotropnih supstanci, kao što su inozitol, metionin, holin i karnitin, te njihov nedostatak oznacavaju kao dodatni faktor i etiopatogenezi zamašcenja jetre. Jetra je glavno mjesto sinteze holesterola, kao glavnog strukturnog lipida, te se njegova koncentracija u krvi kod krava sa oštecenom jetrom smanjuje, što potvrduju i rezultati do kojih su došli razliciti autori (Gerloff i sar., 1986; Jovanovic i sar., 1993; Gaal, 1993; Ðokovic i sar., 2005) koji su kod krava sa masnom infiltracijom i degeneracijom jetre ustanovili statisticki znacajno nižu holesterolemiju u odnosu na zdrave krave.
U prilog ovim navodima govore i rezultati Damjanovica i sar. (1993), koji su ustanovili da je kod ketoznih krava koncentracija VLDL i LDL lipoproteina u krvi snižena, što ima za posljedicu ima smanjeno odnošenje triglicerida i holesterola iz jetre. Tumacenje ove pojave jeste da se, usljed masne infiltracije i degeneracije, smanjuje sposobost jetre da pomocu lipoproteina male gustine transportuje sintetisani holesterol u sistemsku cirkulaciju.
Zajedno sa snižavanjem koncentracije triglicerida u krvi, kod ketoznih krava dolazi i do pada glikemije, koji je uslovljen smanjenim kapacitetom mašcu ispunjenih hepatocita za glukoneogezu. Ðokovic i sar. (2005) su kod ketoznih krava ustanovili pozitivnu korelaciju izmedu koncentraciju izmedu koncentracije triglicerida i glukoze u krvi, što ukazuje da se nakupljanjem triglicerida u hepatocitima smanjuje njihova glukoneogenetska sposobnost.

Uloga endokrine regulacije u zamašcenju jetre

Kontrola brzine mobilizacije i intenziteta korišcenja tjelesnih rezervi hranljivih materija (prije svega energetskih depoa u vidu masti) je od presudnog znacaja za ocuvanje morfološkog i funkcionalnog integriteta jetre u uslovima NEB. Isto tako, korišcenje ovih rezervi ima ogromnu važnost u ispoljavanju proizvodnog potencijala, odnosno mlijecnosti, kao i reproduktivnih performansi životinje. U osnovi homeostatskih i homeoretskih mehanizama koji regulišu metabolizam organskih i neorganskih materija tokom peripartalnog perioda nalaze se endokrini mehanizmi. Regulacija metabolickih procesa u ovom periodu je veoma složena, zbog odnosa pojedinih hormona i povezanosti ishrane sa funkcijom pojedinih endokrinih žlijezda. Medusobni odnosi hormona i ishrane, koji ce usloviti odlike peripartalnog metabolizma krava, formiraju se znatno ranije, i zato je poremecaje ove vrste kasnije veoma teško korigovati. Zbog toga je ishrani krava tokom cijelog graviditeta, a narocito u peripartalnom periodu neophodno posvetiti posebnu pažnju (Sutton i sar., 1980; Šamanc i sar., 1993; Jorritsma 2003; Huszenica i sar., 2004; Šamanc i sar., 2005c).
S obzirom na važnost endokrinih mehanizama u regulaciji metabolizma pojedinih organskih materija, niz autora (Morrow, 1976; Kapp i sar., 1979; Ðurdevic i sar., 1980; Ðurdevic i sar., 1985; Šamanc i sar., 1991; Vasquez-Anon i sar., 1991; Bertics i sar., 1992; Grummer i sar., 1993; Ðokovic i sar., 2005) povezuje poremecaje neurohormonalne ravnoteže sa etiopatogenezom zamašcenja jetre visokomlijecnih krava. Usljed povecanog metabolickog opterecenja tokom peripartalnog perioda, endokrini mehanizmi nisu više u stanju da održe uskladen odnos izmedu metabolickih procesa i nastalih potreba u energiji, što cesto može da evoluira u patološko stanje. Pojedini autori (Kapp i sar., 1979; Chillard, 1990; Gaal, 1993; Šamanc i sar., 1993) isticu da je nedovoljna i neadekvatna adaptacija endokrinog sistema u periodu oko teljenja jedan od osnovnih etioloških faktora narušavanja metabolicke ravnoteže i nastanka poremecaja zdravlja.
Hormoni, preko svog dejstva na razlicite organe i organske sisteme, uticu na balans izmedu homeostatskih i homeoretskih mehanizama, usmjeravajuci na taj nacin tok i promet hranljivih materija u pravcu metabolickih procesa koji u datom momentu imaju prioritet (Šamanc i sar., 2005c). Pocetak laktacije, zajedno sa porodajem, predstavlja prekretnicu/prekidac kojim se endokrini sistem preusmjerava od jednog ka drugom homeoretskom procesu (od visokog graviditeta ka laktaciji). Pod uticajem izmijenjenog odnosa hormona dolazi do izmjene aktivnosti skoro svih celija organizma, sa ciljem da se metabolicki favorizuje rad mlijecne žlijezde, kako bi se obezbijedila sinteza i sekrecija velike kolicine mlijeka u uslovima NEB (Bauman i Currie, 1980).
Metabolicki procesi razlaganja masti i sinteze triglicerida u hepatocitima se nalaze pod kontrolom endokrinih mehanizama, medu kojima se na jednom od prvih mjesta nalazi sistem insulin-glukagon. Ostali hormoni koji ucestvuju u regulaciji lipomobilizacije i iskorištavanja masti u hepatocitima su STH, IGF-I, tireoidni hormoni i leptin. Imajuci u vidu njihovu ulogu u regulaciji energetskog metabolizma, hormoni tireoidee su posebno interesantni u ovom pogledu.
Insulin, kao važan metabolicki aktivan hormon, ima zadatak da snižava glikemiju i omogucava ulazak glukoze u celije i njeno korištenje za energetske potrebe, dok u masnom tkivu djeluje anabolickim, podsticuci lipogenezu u jetri i masnom tkivu, snižavajuci na taj nacin koncentraciju slobodnih masnih kiselina u krvi.. Takode, insulin inhibira procese glukoneogeneze. Glukagon ima suprotne efekte, jer podstice lipolizu i ketogenezu, glikoneogenezu i glikogenolizu, cime dovodi do povecanja glikemije i koncentracije slobodnih masnih kiselina u krvi (Šamanc i sar., 2005b). U peripartalnom periodu dolazi do snižavanja bazalnog nivoa insulina, pri cemu nema znacajnijih alteracija nivoa glukagona (Giesecke i sar., 1987; Holtenius, 1993). Nivo insulina tokom perioda zasušenja je visok, da bi izmedu 10.-og i 5.-og dana pred teljenje poceo da opada. Izmedu 5.-og dana antepartum i samog teljenja insulinemija je podložna velikim varijacijama, da bi nakon teljenja ostala niska (Redcliff i sr., 2003), iako nakon porodaja (a prema desetom danu od teljenja) pokazuje tendenciju rasta. Isti autori su ustanovili da glikemija prati nivo insulina i nalazi se u korelaciji sa njim. Hipoinsulinemija koja se, prema Gieseckeu i sar. (1987a), pojavljuje tokom visokog graviditeta i rane laktacije, ima za posljedicu intenziviranje lipolize i cesto nekontrolisanu lipomobilizaciju. Insulinemija i koncentracija SMK u krvi se nalaze u negativnoj korelaciji, te se u uslovima hipoinsulinemije u peripartalnom periodu nivo SMK naglo povecava, što je posebno izraženo u prvim danima laktacije (Šamanc i sar., 2005c). U peripartalnom periodu se povecava rezistencija perifernih tkiva na insulin, što smanjuje perifernu utilizaciju glukoze (Leturque i sar., 1987; Petterson i sar., 1993; Petterson i sar., 1994). Smanjenje osjetljivosti perifernih tkiva prema insulinu (i glukozi), uz smanjenje insulinemije dovodi do skoro potpunog prestanka lipogeneze u masnom tkivu, što je ustanovljeno kod ovaca (Vernon i sar., 1981;) i goveda (McNamara i Hillers, 1986).
Rezistencija masnog i mišicnog tkiva prema insulinu (Faulkner i sar., 1990; Vernon i sar., 1990; Dahl i sar., 2000;) koja postoji u umjerenom stepenu u periodu rane laktacije (2-4 nedelje nakon teljenja) dovodi do intenziviranja mobilizacije masti i aminokiselina za sistemske energetske potrebe, i na taj nacin štedi glukozu potrebnu za sintezu laktoze u mlijecnoj žlijezdi.
Glukagon je, zajedno sa insulinom, jedan od najvažnijih hormona koji ucestvuje u regulaciji homeostaze glukoze. Njegovo dejstvo je antagonisticko insulinu, a osnovni njegov efekat je sprecavanje nastanka hipoglikemije. Posebnu važnost ovaj efekat glukagona ima za preživare, zbog fiziološki niske glikemije i stalne potrebe za glukoneogenezom iz neugljenohidratnih jedinjenja, posebno izražene tokom perioda laktacije (zbog povecane potrošnje glukoze u mlijecnoj žlijezdi za sintezu laktoze). Uopšteno gledano, glukagon ima lipoliticko i ketogeno dejstvo, koje kao takvo ne mora da se ispolji kod preživara (Basset, 1971; Baird, 1982 ). Gvozdic (2005) navodi rezultate Hippena i sar. (1999) koji su kod krava, tokom eksperimentalnog indukovanja zamašcenja jetre davanjem glukagona u peripartalnom periodu registrovali sljedece efekte: podizanje glikemije; sniženje koncentracije triglicerida u jetri; smanjenje, a zatim povecanje sadržaja glikogena u jetri i smanjenje koncentracije beta-hidroksibuterne kiseline i slobodnih masnih kiselina u krvi. Ovi efekti se mogu pripisati aktivaciji kljucnih enzima i intenziviranju glukoneogeneze iz glikogenoplasticnih jedinjenja, cime se poboljšava iskorištavanje masti u jetri i perifernim tkivima.
Ovakva hormonalna konstelacija vodi metabolicke procese tako da je u masnom tkivu dominantan proces lipolize (odnosno lipomobilizacije), a u jetri glukoneogeneza i lipogeneza. Izostanak lipogenog dejstva insulina na masno tkivo dovodi do nastanka dominacije lipolitickih hormona (glukagon) i jacanja procesa lipomobilizacije. Intenzitet lipomobilizacije je u korelaciji sa kolicinom deponovanih masti u tjelesnim depoima. Stoga je intenzitet lipomobilizacije u ranom postpartalnom periodu više vezan za kolicinu deponovanih masti, nego za stvarne potrebe u energiji. To za posljedicu ima veci ili manji stepen zamašcenja jetre i narušavanje njenog morfološkog integriteta i funkcionalnog kapaciteta. (Šamanc i sar.,
2005b).
Progresivni porast koncentracije estradiola koji postoji u kasnom graviditetu i dostiže maksimum oko 2 dana pred teljenje (Tucker, 1985), prema nekim autorima (Forbes, 1986) može doprinijeti smanjenju apetita u peripartalnom periodu i pojacanju intenziteta lipomobilizacije pri cemu ovaj efekat nije zavisan od bilansa energije i unosa hrane, te tako hiperestradiolemija postaje potencijalni etiološki faktor u zamašcenju jetre krava (Grummer i sar., 1990).
Nivo somatotropnog hormona krajem graviditeta raste, maksimalna koncentracija se dostiže u vrijeme porodaja, da bi nakon toga došlo do smanjenja, ali ipak do koncentracija iznad onih tokom najveceg dijela graviditeta (sa izuzetkom terminalne faze) (Gvozdic, 2005) Povišen nivo somatotropnog hormona tokom peripartalnog perioda i sniženje insulinemije smanjuju stepen lipogeneze u masnom tkivu koceci djelovanje kljucnih enzima koji upravljaju ovim procesima (Harti sar., 1978; McNamara i Hillers, 1986; Bauman i Vernon, 1993), kao što je sprecavanje djelovanja insulina na aktivnost enzima acetil-koenzim A-karboksilaze (Vernon i sar., 1991). Lipoliticko djelovanje STH potencirano je hipoinsulinemijom (Bell, 1995). Tretman somatotropinom stimuliše proces glukoneogeneze u jetri, što se tumaci njegovim antiinsulinskim djelovanjem (Cohick i sar., 1978; Boisclair i sar., 1989; Knapp i sar., 1992). Hormon rasta u jetri stimuliše sintezu IGF-I, što predstavlja osnovu rada sistema somatotropni hormon - IGF-I (Jones i Clemons, 1995). Sa smanjenjem osjetljivosti perifernih tkiva na djelovanje STH zbog postojanja NEB, na pocetku laktacije dolazi do snižavanja koncentracije IGF-I (i pored toga što je nivo STH u porastu) (Vicini i sar., 1991; Redcliff i sar., 2003)). Pad nivoa IGF-I prati pad nivoa insulina, i zapocinje oko dvije nedelje pred teljenje, a za to vrijeme postoji porast nivoa STH (Bell, 1995). Prema Butleru i sar. (2003) glavni regulator sekrecije IGF-I u jetri je insulin, te se (pored smanjene osjetljivosti celija jetre na dejstvo STH) kao razlog pada njihovog nivoa u krvi može uzeti i hipoinsulinemija. Izostanak inhibitornog dejstva IGF-I na sekreciju STH potencira povišenje koncentracije ovog hormona i dodatno smanjenje nivoa IGF-I, što dovodi do nastanka lipomobilizacije u masnom tkivu i preusmjeravanja energije ka mlijecnoj žlijezdi.
Leptin je tkivni hormon proteinske prirode, kojeg stvaraju adipociti (Spicer, 2001). Povišenje njegove koncentracije je u korelaciji sa povecanjem kolicine masnog tkiva, što je dokazano kod više životinjskih vrsta (Friedman i Hallas, 1998; Erhardt i sar., 2000). Koncentracija leptina u krvnoj plazmi nakon uzimanja obroka se nalazi u pozitivnoj korelaciji sa glikemijom, a u negativnoj sa koncentracijom beta-hidroksibutirata. Visok nivo leptina preko CNS utice na smanjenje unosa hrane (Friedman i Hallas, 1998; Akima i Filler, 2000; Schwartz i sar., 2000). Tokom gladovanja nivo leptina se smanjuje, što ima odgovarajuce efekte na metabolizam, reprodukciju i imuni odgovor (Lord i sar., 1998; Akima i sar., 1999). Block i sar. (2001) su, na osnovu pracenja koncentracije leptina u periodu od 35 dana prije do 56 dana nakon teljenja, ustanovili da se koncentracija leptina u krvi održava stabilnom sve do druge nedelje pred teljenje, kada pocinje postepeno da opada, da bi nakon teljenja opala na oko 50% prepartalnih vrijednosti. Ovako snižen nivo leptina održava se (i pored korigovanja NEB) sve do osme nedelje poslije teljenja. Smatra se da je kljucni faktor koji dovodi do pada nivoa leptina pražnjenje depoa tjelesnih masti pod uticajem NEB (Block i sar., 2001), koje potencira gubitak masnog tkiva. Nizak nivo leptina u postpartalnom periodu je u vezi i sa hipoinsulinemijom, jer insulin povecava ekspresiju iRNK za sintezu peptidnih lanaca leptina (Saladin i sar., 1995; Kolaczynski i sar., 1996; Boden i sar., 1997). Nastanak hipoleptinemije potencira i visok nivo STH (zajedno sa rezistencijom tkiva na njegovo djelovanje), koji preko niskog nivoa IGF-I i hipoinsulinemije smanjuje lucenje leptina. Sniženje koncentracije leptina do kojeg dolazi u postpartalnom periodu može djelimicno da pospješi apetit, koji je u to vrijeme smanjen. Ovo dejstvo je posredno i prema (Chillard i sar., 2001) funkcioniše na sljedeci nacin: nedovoljan unos hrane dovodi do snižavanja koncentracije leptina, što podiže kortizolemiju; stanje NEB koje predstavlja stres za organizam, potencira podizanje nivoa kortizola; podizanje kortizolemije ima za posljedicu mobilizaciju masti i proteina, stimulaciju glukoneogeneze i promjenu u ponašanju životinje u smislu pojacanog unosa hrane; unos hrane stimuliše lucenje insulina, koji zajedno sa kortizolom pojacava deponovanje masti/formiranje masnog tkiva i lucenja leptina; sa porastom koncentracije leptina kortizolemija i insulinemija se vracaju u fiziološke okvire, cime se ponovo uspostavlja homeostaza, ali na novom, višem nivou (Gvozdic, 2005).
Peripartalna aktivnost tireoidee ima znacajnu ulogu u patogenezi metabolickih poremecaja krava u tom periodu, s obzirom na ucešce tireoidnih hormona u regulaciji prometa ugljenih hidrata i masti, kao i samog toka laktacije (Šamanc i sar., 1988). Istraživanja koja su sproveli Oldenbroek i sar. (1989) ukazuju na pozitivnu korelaciju nivoa hormona tireoidee u krvi i energetskog bilansa i negativnu korelaciju izmedu njihovog nivoa i mlijecnosti. Niz autora (Blum i sar., 1983; Kunz i sar., 1985; Furll i sar., 1993; Nikolic i sar., 2000) ustanovio je da su koncentracije T3 i T4 u uslovima NEB i intenzivne lipomobilizacije znacajno niže od fizioloških vrijednosti. U periodu oko teljenja narocito je izražen pad T3.
Koncentracija tiroeidnih hormona u krvi krava tokom graviditeta je visoka, da bi se neposredno prije i nakon teljenja smanjila, drugim rijecima krave ulaze u hipotireoidno stanje. (Jovanovic i sar., 1988; Stojic i sar., 2001). Kod zdravih krava ovo smanjenje postoji, ali koncentracije T3 i T4 ostaju unutar fizioloških okvira (Furll i Schafer, 1993), što nije slucaj kod ketoznih krava, kod kojih ovo smanjenje ide ispod donje fiziološke granice. Sniženje koncentracije tireoidnih hormona u peripartalnom periodu predstavlja adaptivni mehanizam kojim organizam pokušava da se prilagodi, odnosno da uspori metabolicke procese intenzivirane zbog povecanih potreba u energiji. Ovaj adaptivni mehanizam omogucava iskorištavanje tjelesnih rezervi masti i proizvodnju velikih kolicina mlijeka. U pogledu homeoretskih procesa, ovaj mehanizam je koristan, ali, sa spuštanjem koncentracije tiroeidnih hormona ispod donje fiziološke granice, postaje znacajan etiopatogenetski faktor u nastanku zamašcenja jetre. Razlog za to je nekontrolisana lipomobilizacija i retencija masti u parenhimatoznim organima, prvenstveno jetri.
Sniženje koncentracija tireoidnih hormona nastaje, izmedu ostalog i zbog izmjene odnosa T3 i rT3 stvorenih od tiroksina na periferiji. Životinje u ranoj laktaciji imaju statisticki znacajno niže koncentracije tiroksina u odnosu na kasnije faze laktacije (45,1 nmol/L), pri cemu one kasnije tokom laktacije postepeno rastu. Slican trend pokazuje i koncentracija T3, koja je u kasnoj laktaciji znacajno viša u odnosu na ranu (1,93 naprema 1,71 nmol/L) (Tiirats, 1997). Tokom niza istraživanja ustanovljena je negativna korelacija izmedu koncentracije tireoidnih hormona i mlijecnosti. Smatra se da su niske koncentracije tireoidnih hormona u ranoj laktaciji posljedica velikih metabolickih zahtjeva tokom rastuce proizvodnje mlijeka (Nixon i sar., 1988). Ipak, i pored postojanja sistemskog hipotireoidizma, životinje tokom rane faze laktacije stalno povecavaju kolicinu proizvedenog mlijeka. Ova cinjenica ukazuje da je sekrecija mlijeka pod kontrolom homeoretskih mehanizama, koji joj daju metabolicki prioritet u odnosu na druge tjelesne funkcije. Rastuca sekrecija mlijeka podiže nivo metabolizma u mlijecnoj žlijezdi koja "skuplja" tireoidne hormone (prvenstveno T4) iz krvi, kako bi održala eutireoidno stanje. Posebno važan faktor u održavanju eutireiodnog stanja u mlijecnoj žlijezdi jeste homeoretsko dejstvo somatotropnog hormona, koji potencira dejstvo enzima 5'-dejodinaze u tkivu mlijecne žlijezde, koja prevodi T4 u metabolicki aktivniji T3, neophodan za održavanje metabolizma u mlijecnoj žlijezdi. Ovaj homeoretski mehanizam djelovanja somatotropnog hormona opisalo je više autora (Capuco i sar., 1989; Kahl i sar., 1995). U isto vrijeme, u drugim tkivima aktivnost dejodinaza je smanjena, što mlijecnoj žlijezdi daje prioritet u odnosu na druga tkiva.
Riis i Madesen (1985) smanjenu sekreciju T4 smatraju vidom metabolicke adaptacije na negativan bilans energije na pocetku laktacije i potencijalno kljucnim procesom u prilagodavanju perifernih tkiva na povecane metabolicke zahtjeve mlijecne žlijezde. Nikolic (1996) smatra je zbog smanjenje aktivnosti tireoidnih hormona u krvi dolazi do opadanja prometa energije i nivoa bazalnog metabolizma. Ðokovic i sar. (2005) su kod ketoznih krava ustanovili širok raspon individualnih varijacija koncentracije tireoidnih hormona u krvi, što ukazuje na znacaj individualnih varijacija u regulaciji rada ose hipotalamus - hipofiza -tireoidea.
Veci broj istraživaca (Ðurdevic i sar., 1980; Ðurdevic i sar., 1985; Furl i Schafer, 1993; Nikolic, 1996; Nikolic i sar., 2000) u svojim radovima je ustanovio povezanost/korelaciju izmedu NEB, karakterisanog intenzivnom lipomobilizacijom i sniženja koncentracija tireoidnih hormona. Ova korelacija je posebno izražena kod životinja sa zamašcenjem jetre, što potvrduju i nalazi Ðokovica i sar. (2005) koji su ustanovili visoko znacajnu pozitivnu korelaciju (r=0,73) izmedu energetskog bilansa i koncentracije tireoidnih hormona u krvi. Prema navodima Bluma i sar. (1983) i Oldenbroeka i sar. (1989) izmedu koncentracije tireoidnih hormona u krvi krava i mlijecnosti postoji negativna, a izmedu bilansa energije u vrijeme visoke laktacije i koncentracije tireoidnih hormona pozitivna korelacija. Kovacevic Mira i sar. (2005) ustanovili su visok koeficijent korelacije izmedu koncentracije NEFA u krvi i stepena zamašcenja jetre i kod ugojenih i kod kontrolnih krava. Isti autori su ustanovili negativnu korelaciju izmedu koncentracije T3 i stepena zamašcenja jetre tokom puerperijuma, U svome istraživanju ovi autori su kod 70% ugojenih i 30% krava optimalne OTK ustanovili hipotireoidizam i visok stepen zamašcenja jetre. Ovaj nalaz ukazuje da gojaznost nije jedini etiološki faktor koji utice na pojavu i intenzitet zamašcenja jetre (Kovacevic, Mira i sar.,
2005).
Hormoni tireoidee, prije svega T3, su faktor od kojeg zavisi u koje ce se metabolicke puteve usmjeriti mobilisane NEFA. Sistemski hipotireoidizam koji postoji u peripartalnom periodu (zbog smanjene aktivnosti jetrine 5'-dejodinaze) preko smanjene aktivnosti mitohondrija i pada koncentracije CAMP u hepatocitima smanjuje iskorištavanje triglicerida i potencira njihovo zadržavanje u jetri (Soler-Argilago i sar., 1978). Iskorištavanje triglicerida (i uopšte metabolizam) u hepatocitima se smanjuju, što je dokazano ogledima sa obilježenim oleatom na izolovanim kulturama celija jetre hipotireoidnih pacova. Ovi ogledi su pokazali da proizvodnja obilježenog ugljen-doksida smanjuje, dok intenzitet ketogeneze ostaje na nivou onog kod eutireoidnih pacova. Povezanost hipotireoidizma i postpartalnog ketoznog stanja ogleda se, prema navodima Šamanca i sar, (2005c) u znacajno nižem nivou tireoidnih hormona i kortizola kod ketoznih u odnosu na zdrave krave. Isti autori navode da su unutar grupe ketoznih krava ustanovili statisticki znacajne razlike u koncentracijama tireoidnih hormona kod krava sa vrijednostima T3 iznad i ispod 1,3nmol/L, pri cemu koncentracija glukoze i kortizola nisu pokazivale statisticki znacajne razilke. Stepen zamašcenja jetre kod svih ketoznih krava bio je u negativnoj korelaciji sa koncentracijom T3, što ukazuje da smanjena sekrecija (ali i periferna aktivacija) tireoidnih hormona ima važnu ulogu u etiopatogenezi zamašcenja jetre i razvoja ketoznog stanja (Kaap i sar., 1979; Šamanc i sar.,
2000).
Kapp i saradnici (1979) povezuju difuzno zamašcenje hepatocita sa hipotireoidizmom, tumaceci ga smanjenim kapacitetom mitohondrija za oksidaciju masnih kiselina zbog izostanka stimulacije tireoidnim hormonima. Ovi autori smatraju da je zamašcenje jetre rezultat smanjenog kapaciteta mitohondrija da oksidišu masne kiseline, nastalog zbog smanjenog ili potpuno izostalog djelovanja tireoidnih hormona. Svoje tvrdnje ovi autori potkrepljuju rezultatima istraživanja u kojima su, na osnovu patohistološkog nalaza uzoraka tkiva jetre i koncentracije tireoidnih hormona, ustanovili negativnu korelaciju izmedu stepena zamašcenja jetre (i posljedicnog oštecenja hepatocita i organela) i koncentracije tireoidnih hormona. Intenzitet oksidativne fosforilacije u mitohondrijama hepatocita je u jakoj pozitivnoj korelaciji sa koncentracijom tireoidnih hormona, te se smatra da je u uslovima NEB i intenzivne lipomobilizacije (na pocetku laktacije) sniženje T3 i T4 u krvi važan etiopatogenetski faktor u nastanku zamašcenja jetre. Prema navodima Kapp-a i saradnika (1979) i Šamanca i saradnika (1988) razlog za zamašcenje u uslovima intenzivne lipomobilizacije jeste smanjen kapacitet mitohondrija hepatocita da oksidišu prisutne masne kiseline, zbog niske koncentracije tireoidnih hormona (ustvari je to samo T3). Ove navode potvrduju i rezultati Ðokovica i sar. (2005) koji su kod ketoznih krava ustanovili negativnu korelaciju izmedu koncentracije T3 i slobodnih masnih kiselina u krvi. U uslovima niske koncentracije T3, kod ketoznih krava (što se može primijeniti i na klinicki zdrave krave) stvoreni su preduslovi za intenziviranje lipomobilizacije i nastanak zamašcenja jetre, jer izostaje (ustvari se smanjuje) iskorištavanje-oksidacija slobodnih masnih kiselina u Krebsovom ciklusu (mitohondrije hepatocita bi to trebale da rade, ali zbog izostanka djelovanja T3, taj proces je smanjen — isto se dešava i u perifernim tkivima, pa se korištenje SMK i u njima smanjuje). Pored sistemskog smanjenja koncentracije tireoidnih hormona, njihov efekat na oksidaciju masnih kiselina u mitohondrijama hepatocite dodatno umanjuje i smanjenje aktivnosti 5'-dejodinaze u tkivu jetre (jer se u uslovima hipotireoidizma potrebe mlijecne žlijezde za eutireoidnim stanjem postavljaju kao metabolicki prioritetne, te je i aktivnost 5'-dejodinaze u njoj povecana). Sve navedeno umanjuje oksidaciju masnih kiselina u hepatocitima i vodi njihovoj retenciji i nastanku zamašcenja jetre.
Hormoni tireoidee ispoljavaju pozitivan uticaj na lucenje insulina i njegove periferne efekte. Pod uticajem T3 nalazi se transkripcija proteina transportera glukoze koji je transportuju pod dejstvom insulina, a istovremeno su sastavni dio insulinskih receptora u tkivima (Weinstein, 1977). Smanjenje broja receptora tokom peripartalnog perioda (down regulation) slabi odgovor tkiva na insulin. Ovo smanjenje je posebno izraženo u masnom tkivu, gdje zbog izostanka recikliranja receptora izostaje anabolicki efekat insulina (a jaca lipoliticki efekat glukagona i drugih lipolitickih hormona). Na osnovu iznijetog, Kovacevic i sar. (2005) povezuju nisku koncentraciju tireoidnih hormona (narocito T3) sa postpartalnom hipoinsulinemijom potenciranom oslabljenim odgovorom tkiva na insulin. Ovu povezanost opisalo je još nekoliko autora (Ford. 1959; Holtenius, 1993; Kovacevic Mira, 2000; Šamanc i sar., 2000; Nikolic i sar., 2001; Pezzi i sar., 2003;), koji smatraju da je postpartalni hipotireoidizam fiziološki mehanizam adaptacije organizma, povezan sa aktivnošcu jetrine 5'-dejodinaze. Pezzi i sar. (2003) su ustanovili da je u ranom postpartalnom periodu aktivnost 5'-dejodinaze najveca u mlijecnoj žlijezdi, dok je tokom zasušenja najveca u tkivu jetre. Ovu autori ostavljaju otvorenim pitanje da li je postpartalni hipotireoidizam uzrok ili posljedica poremecene/izmijenjene aktivnosti jetrine 5'-dejodinaze?
Selekcija visokomlijecnih rasa goveda na povecanje proizvodnje mlijeka uticala je istovremeno na sposobnost i stabilnost hormonske regulacije metabolickih procesa. Drugim rijecima, grla sa vecom mlijecnošcu trpe vece metabolicko opterecenje, što potvrduju i rezultati do kojih je došao Kovacevic (2004). Ovaj autor je ustanovio da je kod krava koje su u prethodnoj laktaciji davale posjecno 7608 litara mlijeka, nivo T3 i T4 i insulina u visokom graviditetu i ranom puerperijumu bio niži u odnosu na grla koja su u prethodnoj laktaciji dala prosjecno 6177 litara mlijeka. Pri tome je nivo tireoidnih hormona pokazivao statisticku znacajnost, za razliku od insulina. Niz autora (Hart i sar., 1979; Ðurdevic i sar., 1985; Kunz i sar., 1985; Pethes i sar., 1985; Šamanc i sar., 2000;) navodi da u peripartalnom periodu dolazi do pada koncentracije tireoidnih hormona. Ovo smanjenje je izraženije kod krava sa izrazito visokom mlijecnošcu i smatra se adaptacionim mehanizmom na povecanje potreba mlijecne žlijezde u energiji. Važno je naglasiti da su iskorištavanje tireoidnih hormona iz krvi i konverzija T4 u T3 u mlijecnoj žlijezdi takvi da se, i pored postojanja sistemskog hipotireoidizma, ovaj organ nalazi u eutireoidnom stanju. Smatra se da ovakav odnos (homeoretski mehanizam) nastaje zbog inhibicije aktivnosti 5'-dejodinaze tipa I u jetri (u kojoj nastaje trijodtironin koji ide u sistemsku cirkulaciju) i povecane aktivnosti 5'-dejodinaze tipa II u mlijecnoj žlijezdi (Pezzi i sar., 2003). Nekontrolisana mobilizacija masti, u kombinaciji sa njihovom smanjenom oksidacijom u jetri (zbog sistemskog hipotireoidizma i hipoinsulinemije, dok mlijecna žlijezda i dalje radi fiziološkim tempom, cak i nešto ubrzano), dovodi do nakupljanja masti u parenhimatoznim organima, prije svega jetri, narušavajuci njen morfološki i funkcionalni integritet (Kapp i sar., 1979; Pethes i sar., 1985; Šamanc i sar., 1996; Šamanc i sar., 2000; Jorritsma, 2003).
Sa otpocinjanjem laktacije i intenziviranjem potreba u energiji intenzivira se i proces lipomobilizacije, što u kombinaciji sa sistemskim hipotireoidizmom može dovesti do zamašcenja jetre. Na vezu izmedu hipotireoidizma i zamašcenja jetre ukazuju i rezultati (Šamanc i sar., 1996; Šamanc i sar., 2000) koji su kod krava sa najtežim oblicima zamašcenja jetre ustanovili najniže koncentracije tireoidnih hormona u krvi, što govori u prilog postojanju negativne korelacije izmedu ove dvije pojave. Kod pojedinih grla niske koncentracije tiroeidnih hormona mogu se dovesti u vezu i sa nastankom hepaticke encefalopatije, zbog teških oblika zamašcenja jetre. Do ovog zakljucka došlo je više autora (Kaap i sar., 1979; Pethes i sar., 1985; Šamanc i sar., 2000; Jorritsma, 2003;). Istraživanje koje su u svom radu opisali Šamanc i sar. (2005c) pokazalo je da je kod svih krava sa hepatickom komom istovremeno ustanovljen i hipotireoidizam. Oni navode da su opservirane krave bile u tovnoj kondiciji, a da su koncentracije tireoidnih hormona i kortizola u njihovoj krvi bile znacajno niže u odnosu na klinicki zdrave krave. U prilog ovom nalazu ide i tvrdnja Kappa i sar. (1979), koji hipotireoidizam smatraju kljucnim faktorom u nastanku hepaticke kome, jer se zbog njegovog postojanja smanjuje intenzitet oksidativne fosforilacije (odnosno energetski metabolizam uopšte) u hepatocitima.

Zakljucak

Zamašcenje jetre nastaje kao posljedica niza veoma složenih etiopatogenetskih interakcija, ciji se korijeni nalaze u finoj regulaciji odvijanja metabolickih procesa u organizmu visokomlijecne krave. Razmatrajuci važnost ovog oboljenja, treba imati na umu da su životinje koje pokazuju klinicki manifestne poremecaje zdravlja samo „vrh ledenog brijega" i da njihovo lijecenje, bez otklanjanja etioloških faktora, nece dati znacajnije efekte. Stoga je osnova za kvalitetno i trajno rješenje ovog problema prevencija. Dosadašnja istraživanja u velikoj mjeri su doprinijela razumijevanju etiopatogeneze masne jetre i kreiranju mjera prevencije, koje su dale izvjesne rezultate. Ipak, i pored znacajnog napretka nauke i tehnologije, u etiopatogenezi ovog važnog oboljenja još uvijek postoji niz nepoznanica. Uloga pojedinih hormona ukljucenih u regulaciju procesa mobilizacije i iskorištavanja tjelesnih rezervi energije predstavlja veoma interesantno polje, kako sa dijagnostickog, tako i sa terapeutskog aspekta. Posebnu važnost pojedini hormoni imaju kao indikatori potencijala za rizik od nastanka i kreiranje protokola za rano otkrivanje oboljenja, kako bi se preventivne i terapijske mjere mogle primijeniti na vrijeme.

Literatura

1. Ahima R. S, Filer J. S.: Leptin. Anual Review of Physiology 62, 413-437, 2000.
2. Ahima R. S., Kelly J., Elmquist J. K., Flier J. S.: Distinct physiologic and neuronal responses to
decreased leptin and mild hyperleptinemia. Endocrinology, 140, 4923-4931, 1999.
3. Andrews A. H., Laven R., Maisey I.: Treatment and control of an outbreak of fat cow syndrome in
a large dairy herd, Vet. Rec., 129, 216, 1991.
4. Baird G. D.: Primary ketosis in the high-producting dairy cow: clinical and subclinical disorders,
tretment, prevention, and outlook. J. Dairy Sci. 65, 1-10, 1982.
5. Basset J. M.: The effects of glucagon on plasma concentrations of insulin, growth hormone,
glucose, and free fatty acids in sheep: comparasion with the effects of catecholamines. Aust. J. Biol. Sci. 24, 311-320, 1971.
6. Bauman D. E., Currie W. B.: Partitioning of nutriens during pregnancy and lactation: a rewiew of
mechanisms involving homeostasis and homeoresis. J. Dairy Sci., 63, 1514-1529, 1980.
7. Bauman D. E., Elliot J. M.: Control of nutrient partitioning in lactating ruminants. In: T.B.
Mepham (Ed.) Biochemistry of Lactation, 437. Elsavier, Amsterdam, The Nederlands, 1983.
8. Bauman D. E., Vernon R G.: Effects of exogenous bovine somatotropin on lactation. Ann. Rev.
Nutr., 13, 347, 1993..
9. Beale E., Andreone T., Koch S., Granner D.: Isulin and glucagon regulate cytosolic phosphoe-
nolpyruvate carboxykinase (GTP) mRNA in rat liver. Diabetes 33, 328-332, 1984.
10. Bell A. W.: regulation of organic nutrient metabolism during transition from late pregnancy toearly
lactation J. Anim. Sci. 73, 2804-2819, 1995.
11. Bertics Sandra, Grummer R., Valiono C., Stodderd E.: Effect of prepartium dry matter inatke on
liver trigliceryde concentration and early lactation. J. Dairy Sci. 75, 1914-1922, 1992.
12. Bines J. A.: Voluntary food intake. Pages 23-48 in Feeding Strategy for the High Yielding Dairy
cow. W. H. Broster and H. Swan, ed. Granada Publising, London, UK, 1979.
13. Block S. S, Butler W. R. Ehardt R. A., Bell A. W, Van Amburg M. E., Boisclair Y. R.:
Decreased concentration of plasma leptin in peripaturient dairy cows is caused by negative energy balance, J. Endocrinol., 171, 2, 339, 2001,
14. Blum J. W., Kunz P., Leunberger H., Gautschi K., Keller N.: Thyrid hormones, blood plasma
metabolites and haematological parameters in relationship to milk yield in Dairy cows. Anim. Prod. 36, 93-104, 1983.
15. Bobe G., Young. J.W., Beity, D.C.: Pathology, etiology, prevention, and treatment of fatty liver in
daira cows, J. Dairy Sci., 87, 3105-3124, 2004.
16. Boden G., Chen X., Kolaczynski J. W, Polansky M.: Effecst of prolonged hyperinsulinemia on
serum leptin in normal human subjects. Journal of Clinical Investigation 100, 1107-1113, 1997.
17. Boisclair Y. R., Bell A. W., Dunshea F. R., Harkins M., Bauman D. E.: Evaluation of the
arteriovanous difference tehnicque to stimultaneosly estimate protein synthesis and degradation in the hindlimb of fed and chonically underfed steers. J. Nutr., 123, 1076, 1993.
18. Boisclair Y. R., Duhshea F. R., Bell A. W., Bauman D. E., Harkins M.: Effect of bovine
somatotropin on glucose metabolism in steers. FASEB J., 3, A983 (Abstr.), 1989.
19. Bonczek R. R., Young C. W. Wheaton J. E., Miller K. P.: Responses of somatotropin, insulin,
prolactin and thyroxine to selection for milk yield in holsteins, J. Dairy Sci., 71, 2470, 1988
20. Bremmer R. D., Trower, S. L., Bertics, S. J., Besong, S.A., Bernabucci, U., Grummer, R.R.:
Etiology of fatty liver in dairy cattle: effects of nutritional and hormonal status on hepatic microsomal trigliceride transfer protein, J. Dairy Sci., 83, 2239-2251, 2000.
21. Brydl E., Konyves L., Tezges Laslone. Szubklinikai anyagforgalmi zavarok tejhasznu
tehenesetekben 1197 es 1988 evekben i Middle European Biuatrics Congres Hungary Proc. 295¬298, 1999.
22. Butler W. R.: Energy balance ralationships with follicular development, ovulation and fertility in
postpartum dairy cows. Livestock Production science, 83, 211-218, 2003.
23. Capuco A. V., Keys J. E., Smith J. J.: Somatotrophin increases thyroxine-5 monodeiodinase
activity in lactating mammary tissue of the cow. J. Endocrinol., 121, 2, 205-211, 1989.
24. Chillard Y., Bonnet M., Delavaud C., Faulconnier Y., Leroux C., Dijane J., Bocquier F.: Leptin
in ruminants. gene exspression in adipose tissue and mammary gland, and regulation of plasma concentration. Dom. Animal Endocrinol, 21, 271-295, 2001.
25. Chilliard Y.: Somatothropine et lactation, Recuell de Medicine Veterinair, 166, 513, 1990.
26. Cohick W. S., Slepetis R., Harkins M., Bauman D. E.: Effects of exogenous bovine somatotropin
(bST) on net flux rates of glucose and insulin across splanchnic tissue of cows. J. Dairy Sci. 61, 1709-1714, 1978.
27. Coullon, J.B., Remond, B., Doreau, M., Journet, M.: Evolution de differents parametres sanguins
du metabolism energetique chez la vache laitiere en debut de lactation, Ann. Rech. Vet., 13, 3,
1985
28. Dahl G. E., Buchanan B. A., Tucker H. A.: Photoperiodic offects of dairy cattle: a review. J.
Dairy Sci. 83, 885-893, 2000.
29. Damjanovic Z., Šamanc H., Jovanovic M. J., Markovic S.: Koncentracija lipida i lipoproteina u
krvnom serumu zdravih i ketoznih krava. Vet. glasnik 47, 4-5, 335-342, 1993.
30. Ðokovic R., Boškovic-Bogosavljevic Snežana, Petrovic M., Šamanc H.: Investigation of
functional state of liver and endocrinal pacncreas trough propionate loading probe in healthy cows and those ill with ketosis, Acta Agriculturae Serbica, I, 2, 77, 1996.
31. Ðokovic R., Šamanc H., Boškovic-Bogosavljevic Snežana: Triiodthyronine, thyroxine, free fatty
acids and triglyceride concentrations in blood and fat liver contents in postparturient dairy cows, Book of abstract No 6, Annual Meeting of the European Association for Animal Production, Hague, Nerherlsnds, 2000.
32. Ðokovic R., Šamanc H., Kurcubic V.: Changes in lipid content of the blood and liver of cows in
peripartal period, Acta Agriculturae Serbica, III, 6, 9, 1988.
33. Ðokovic, R., Šamanc, H, Jovanovic, M.: Koncentracija hormona tiroeidee i lipida u krvnom
serumu krava u peripartalnom periodu, Zbornik radova 4. simpozijuma Ishrana, reprodukcija i zaštita zdravlja goveda - Etiopatogeneza i dijagnostika poremecaja metabolizma reprodukcije
goveda, Subotica, 2005, str. 147-161
34. Drackley J. K.: ADSA Foundation Scholar Award.: Biology of dairy cows during the transition
period; the final frontier J. Dairy Sci., 32, 11, 2259, 1999..
35. Ðurdevic Ð, Šamanc H., Stojic V.: The effect of ACTH on the concentration of glucose,
thyroxine, triiodthironine and cortisol in the blood of ketotic kows. Acta veterinaria, 35, 1-2, 1¬8, Beograd, 1985.
36. Ðurdevic Ð., Stojic M., Jovanovic M., Radakovic N.: Concentration of thyroxine, triiodthironine
and cortisol in the blood of ketotic kows. Acta veterinaria Beograd, 1-2, 7, 1980.
37. Emery R., Liesman J., Herdt T.: Metabolism of long chain fatty acid by ruminant liver J. Nutr.
122, 3, 832-837, 1992.
38. Erhardt R. A., Slepetis R. M., VanAmburg V. E., Siegal-Willot J., Bell A. V., Boisclair Y. R.:
development of a specific RIA to measure physiological changes in circulanting leptin in cattle and shep. Journal of Endocrinol., 166, 519-528, 2000.
39. Faulkner A., Pollock H. T.: Metabolic responses to euglycaemic hyperinsulinaemia in lactating
and non-lactating sheep in vivo. J. Endocrinol, 12459, 1990.
40. Forbes J. M.: The effects of sex hormones, pregnancy, and lactation on digestion, metabolism and
voluntary food intake. In: L.P. Milligan, W.L. grovum and A. Dobson (Ed.) Control of Digestion and Metabolism in Ruminants, p 420. Prentice-Hall, Englewood Clifs, Nj, 1986.
41. Ford E. J. H.: Metabolic changes in the cattle near the time of parturition. I hepatic fat and
alkaline phosphate activiti of liver homogenates. J. Comparat. Path. 69, 20-28, 1959.
42. Forenbacher S.: Klinicka patologija probave i mijene tvari domacih životinja, svezak 2, jetra.
Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb, 1993.
43. Friedman J. M., Hallas J. L.: Leptin and regulation of body weight in mammals. Nature, 395,
763-770, 1998.
44. FurllM., Schafer M.: Niacinwirkung bei milchkuhenwahrend futterrntzug. Mh. Vet. Med. 48, 13-
15, 1993.
45. Gaal T., Roberts J., Reid I. M.,Dew M.,Coop M.: Blood composition and liver fat in post
parturient dairy cows. Veterinary Record, 113, 53-54, 1983.
46. Gaal T.: Sindrom masne jetre u mlecnih krava. Vet. glasnik, 47, 4-5, 311-317, 1993.
47. Gerloff B., Herdt T., Emery R.: Relationship of hepatic lipidiosis to health and performance in
dairy cattle. JAVMA, 188, 8, 845-849, 1986.
48. Giesecke, D., Meyer, H., Loibl, G.,: Fortschrite d. Tierphysiologie u. Tierenahrung N 18, 43-
56,1987a
49. Giesecke D., Meyer H., Loibl G.: Lipidmobilation und Fattsaurenmuster bei Kuhen mit boher
Milchleistung, Portschritte d.l ierphysiolo-gie u. Tierernahrung 18,20, 1987b.
50. Gransworthy P. C., Jones G. P.: The influence of body condition at calving and dietary protein
supply of volunatary food inatke and performance in dairy cows, Anim. Prod., 44, 347, 1987.
51. Grohn Y., Linberg L. A.: Ultrastructural change of the liver in spontaneosly ketotic cows. J.
Comp. Path., 95, 130-135, 1985.
52. Grummer R. R., Berties S. J., Lacount D. W., Snow J. A., Dentine M. R.., Stauffacher R.H.:
Estrogen inductin of fatty liver in dairy cattle, J. Dairy Sci., 73, 1537, 1990
53. Grummer R R: Etiology of lipid-related metabolic disorders in periparturient dairy cows. J. Dairy
Sci., 76, 3882-3896, 1993.
54. Grummer R. R.: Impact of changes in organic nutrient metabolism of feedin the transition dairy
cow. J. Anim Sci., 73, 2820-2833, 1995.
55. Gvozdic, D., : Uloga hormona u regulisanju prometa energije u peripartalnom periodu, Zbornik
radova 4. simpozijuma Ishrana, reprodukcija i zaštita zdravlja goveda - Etiopatogeneza i dijagnostika poremecaja metabolizma reprodukcije goveda, Subotica, str. 103-124, 2005
56. Hart I. C., Bines J. A., Morant S. V., Ridley J. L.: Endocrine control of energy metabolism in the
cow: compariosn of the levels of hormones (prolactin, growth hormone, insulin, and thyroxine) and metabolites in the plasma of high- and low-yielding cattle at various stages of lactation. J.
Endocrinol., 77, 333, 1978.
57. Hart I. C., Bines J. A., Morant S. V.: Endocrine control of energy metabolism in the cow:
Correlation of hormones and metabolites in high and low Yieldnig for stages of lactation, J.
Dairy Sci., 62, 720, 1979.
58. Herd T. H., Leisman J. S., Gerloff B. J., Emery R S.: Reduction of serum triacilglycerol-rich
lipoprotein concentrations in cows with hepatic lipidosis. Am. J. Vet. Res. 44, 293-296, 1983.
59. Herdt T. H.: Fatty liver in dairy cows. Vet. Clin. North. Am. Food. Anim. Pract. 4, 269-275, 1988.
60. Heuer C., Straalen W. M., Schukken Y. H., Dirkzvager A., Breukink J. P.: Prediction of energy
balance in a high yielding dairy herd in early lactation: model development and precision, Livestock Prod. Sci. 65, 1-2, 91, 2000.
61. Heuer C., Van Strealen W. K., Schukken Y. H., Dirkzvager A., Noordhuizen J. P.: Prediction of
energy balance in high yelding dairy cows with test-day information, J. Dairy Sci., 84, 2, 471,
2001.
62. Hidirouglou M., Veire D.: Modifications sanguines observees lors de steatose hepatique chez la
vache, 13, 1, 111, 1982.
63. HoltenuisP.: Hormonal regulation related to the development of fatty liver and ketosis, Acts Vet.
Scand., Suppl., 89, 55-60, 1993.
64. Hough G. M., McDowell G. H., Annison E. F., Wiliams A. J.: Glucose metabolism in hind limb
muscle of pregnant and lactating ewes. Proc. Nutr. Soc. Aust., 10, 97, 1985.
65. Houseknecht K. L., Baile C. A., Matteri R. L., Spurlock M. E.: The biology of leptin: a review, J.
Anim. Sci., 76, 1405, 1998.
66. Husveth F., Karsai F., Gaal T. :Peripartal fluctation of plasma and hepatic lipid components in
dairy cows. Acta Veterinaria Academie Scientarium Hungaricae, 30, 97-112, 1982.
67. Huszenicza Gy., Kulcsar M., Katai L., Balogh O., Šamanc H., Ivanov I.: Postpartalni nastavak
ciklicne funkcije jajnika, prvi estrus i ponovno oplodenje i njihov odnos prema metabolizmu energije kod visokomlecnih krava. Vet. glasnik, 58, 1-2, 29, 2004.
68. Ingvarsten K. L., Andersen H. R., Foldager J.: Effect of sex and pregnacy on feeding capacity of
growing catle. Acta Agric. Scand., Sect. A., Anim. Sci., 42, 40-46, 1992.
69. Johannensen U., Solveing. Manger, Staufenbiel R., Klukas H.: Untersuchnuger zur morphologie
und funktion der lebel von hocholeistungskuher 2, Wochen postpartun. Dtsch. Tierarziti. Wschr. 100, 168-2008, 1993.
70. Johannsen U., Furll M., Schafer M., Eulentiant W., Deckert W., Geintz D.: Untersuchunen zum
lipidgehalt zur funktion der lebel von Kuhen in Abhangigkeit von laktation stadium. Mh. Vet.
Med. 46, 670-674, 1991.
71. Johannsen U., Solveig Mnger, Staufenbiel R., Rossow N.: Experimentelle untersuchungen zur
leberverfettung der milchkuh bei futterestrikton. Mh. Vet. Med. 567-577, 1992.
72. Jones J. I., Clemmons D. R.: Insulin-like growth factors and their binding proteins: biological
actions. Endocrine Reviews 16, 13-34, 1995.
73. Jorristma R.: Negative energy balance in dairy cows as related to fertility. Dissertation, utrecht
University, 2003.
74. JovanovicM. J., ŠamancH., DamjanovicZ., MarkovicS., ÐokovicR.: Funkcionalno stanje jetre
krava u visokom graviditetu i ranoj laktaciji. Vet. glasnik, 47, 4-5, 295-310, 1993.
75. Jovanovic M., Stojic V., Ðurdevic Ð., Sinadinovic J.: Puerperal changes of thyroxine and
triiodothyronine serum levels in dairy cows. XIXth Annual meeting of ESNA, 29. Aug.-2. Sept., Book of abstracts, 111, 1988.
76. Jovanovic, M., Ðokovic, R.: Masne promene u jetri krava: etiopatogeneza, dijagnostika i znacaj,
Zbornik radova 4. simpozijuma Ishrana, reprodukcija i zaštita zdravlja goveda - Etiopatogeneza i dijagnostika poremecaja metabolizma reprodukcije goveda, Subotica, str. 269-275, 2005
77. Kahl S., Capuco A. V., Binelli M., Vanderkooi W. K. Tucker H. A., Moseley W. M.:
Comparasion of growth hormone-releasing factor and somatotropin: thyroid status of lactating, primiparous cows. J. Dairy Sci. 78,10, 2150-2158, 1995.
78. Kapp P., Pethes Gy, Zsiros M., Chuster Z.: Data on teh pathogenesis of fatty liver disease in high-
producing dairy cows. Magyar Allatorvosok Lapja, 34, 7, 458-461, 1979.
79. Katoh N.: Relevance of apolipoproteins in the development of fatty liver-related peripartum
diseases in dairy cows, J. Vet. Med. Sci., 64, 4, 293-307, 2002.
80. Kellog D. W., Darnall D. W., Miller D. D., Balok J.: Alterations of amino acids in plasma of
lactating cows during the experiment induction ketosis, J. Dairy Sci., 55, 13, 1768, 1972.
81. Knapp J. R., Freetly H. C., Reis B. L., Calvert C.C., Baldwin R.: Effects of somatotropin and
substrate on paterns of liver metabolism in lactating dairy cattle. J. Dairy Sci. 75, 1205, 1992.
82. Kolaczynski J. W., Nyce M. R., Considine R. V., Boden G., Nolan J. J., Henry R., Mudaliar S.
R., Olefsky J., Caro J. F.: Acute and cronic effect of insulin on leptin production in humans. Diabetes 45, 699-701, 1996
83. Kovacevic B.: Hormonalni i metabolicki status visoko-mlecnih krava u peripartalnom periodu,
Doktorska disertacija, Beograd, 2004.
84. Kovacevic Mira: Funkcionalno stanje jetre i hormonalni status u krava razlicite uhranjenosti u
graviditetu i ranoj laktaciji. Doktorska teza, Fakultet veterinarske medicine, Beograd, 2000.
85. Kovacevic, Mira, Šamanc, H., Judith Anna Nikolic, Bugarski, D., Jovicin, M., Košarcic,
Slavica: Hormonalni status i uhranjenost melcnih krava u peripartalnom periodu, Zbornik radova 4. simpozijuma Ishrana, reprodukcija i zaštita zdravlja goveda - Etiopatogeneza i dijagnostika poremecaja metabolizma reprodukcije goveda, Subotica, str. 139-146, 2005,
86. Kunz P. L., Blum J. W., Hart I. C., Bicket H., Landis J.: Effects of different energy inatkes
before and after calving on food inatke performance and blood hormones and metabolites in dairy cows Anim. prod. 219-231, 1985.
87. Leturque A., Haugel S., Fed S., Girard J.: Glucose metabolism in pregnancy. Bol. Neonate 51,
64, 1987.
88. Lord G: M., Matarese G., Howard J. K., Baker R. J., Bloom S. R., Lecher R. I.: Leptin
modulates the T-cell immune response and reverses starvation-induced immunosuppression.
Nature 394, 897-900, 1998.
89. McNamara J. P., Hillers J. K.: Adaptas in lipid metabolism of bovine adipose tissue in
lactogenesis and lactation. J. Lipid Res., 27,150, 1986.
90. MorrowD. A.: Fat cow sundrome J. Dairy Sci. 59, 9, 1626-1629, 1976.
91. Nielsen M. O., Riis P. H.: Somatotropin, Insulin-like growth Factor-I and the mammary gland in
regulation of nutrient and Energy metabolism during early lactacion, Acta Vet, Scand., Suppl,
89, 47, 1993.
92. Nikolic Judith Anna, Šamanc H., Kovacevic Mira, Bugarski D., Masnikosa R.: Serum
concentration of insulin-like factors and thyroid hormones in healthy and ketotic cows. Acta veterinaria 73-78, 2001.
93. Nikolic Judith Anna, Šamanc H., Kovacevic Mira, Ðokovic R., Bugarski D.: Hormonal status in
cows during the peripartal period. Lucrari Stiintifice, 33, 1-18. Timisoara, 2000.
94. Nikolic Judith Anna: Hormonalna regulacija prometa energije u peripartalnom periodu krava.
Zbornik radova 2. simpozijuma "Ishrana, reprodukcija i zaštita goveda", Svilajnac, 92-106,
1996.
95. Nixon D. A., Akasha M. A., Anderson R. R.: Free and total thyroid hormones in serum of Holstein
cows. J. Dairy Sci., 71, 5, 1152-1160, 1988.
96. Oldenbroek J. K., Garssen G. J., Forbes A. B., Jonker L. J.: The effect of treatment of dairy cows
of different breeds with recombinantly derived bovine somatotropin in a sustained delivery vehicle. Livest. Prod. Sci. 21, 13-24, 1989.
97. Pethes G., Bokori J., Rudas P., Frenyo V. L., Fekete S. :Thyroxine, Triiodothyronine, reverse-
triiodothyronine and other psyhological characteristic of peripartirient cows feed restricted
energy, J. Dairy Sci., 68, 1148, 1985.
98. Petterson J. A., Dunshea F. R., Ehrhardt R. A., Bell A. W.: Pregnancy and undernutrition alter
glucose metabolic responses to insulin in sheep. J. Nutr. 123, 1286, 1993.
99. Petterson J. A., Slepetis R., Ehrhardt R. A., Dunshea F. R., , Bell A. W.: Pregnancy but not
moderate undernutrition attenuates insulin suppression on fat mobilization in sheep. J. Nutr. 124, 2431, 1994.
100. Pezzi C., Accorsi P. A., Vigo D., Govani N., Gaiani R.: 5 deiodinase activity and circulating
thyronines in lacting cows. J. Dairy Sci., 86, 152-158, 2003.
101. Pryce J. E., Cofey M. P., Brotherstone S. H., Wooliams J. A.: Genetic relationship between calving interval and body condition score conditional on milk yield. J. Dairy. Sci. 85, 1590¬1595, 2002.
102.Redcliff R. P., McCormack B. L. Crooker B. A., Lucy M. C.: Plasma hormones and expression of growth hormone receptor and insulin/like growth factor-I mRNA in hepatic tissue of
periparturient dairy cows. J. Dairy Sci. 86, 3920-3926, 2003.
103.ReidI. M., Roberts C. J., BairdD. G.: The effects of underfeeding during pregnancy of lactation on structure and chemistry of bovine liver and muscule. J. Anim. Sci., 94, 239, 1980.
104. Reid I. M., Rowlands G. J., Dew A. M., Collins R. A., Roberts C. J., Manston R.: The realationschip betwen postparturient fatty liver and blood composition in dairy cows. J. Agric. Sci. (Camb.) 101, 437-480, 1983.
105.Reynolds, C.K., Huntington, G.B., Tyrell, H. F., Reynolds, P.J.: Net metabolism of volatile fatty acids, beta-hydroxibutirate, nonesterified fatty acids and blood gasses by portal drained viscera and liver od lactating Holstein cows, J. Dairy Sci., 71, 2395 1988
106. Riis P. M., Madesen A.: Thyroxine concentrations and secretion rates in relation to pregnancy, lactation and energy balance in goats. J. Endocrinol., 107, 3, 421-427, 1985.
107.Saladin R., De Vos P., Guerre-Millo M., Leturque A., Girard J., Staels B., Auwerx J.: Transient increase in obse gene exspression after food intake or insulin administration. Nature 377, 527¬529, 1995.
108.Šamanc H., Damjanovic Z., Nikolic J. Anna, Radojicic Biljana, Andelkovic M., Lekic N.: Endokrina regulacija metabolickih procesa kod krava u graviditetu i laktaciji. Vet. glasnik, 47, ^ 4-5, 319, 1993.
109.Šamanc H., Damjanovic Z.: Stepeni prepartalne glikemije na nastanak ketoze poslije teljenja kod
krava, Vet. glasnik 41, 983-984, 1987.
110. Šamanc H., Jovanovic M. J., Damjanovic Z.: Savremena shvatanja etiologije nastanka
puerperalne jetrine kome krava. Zbornik referata 2. simpozijuma "Ishrana, reprodukcija i zaštita zdravlja goveda", 146, Svilajnac, 1996.
111. Šamanc H., Jovanovic M., Kovacevic Mira, Ðokovic R., Jovicin M., Ivanov I.: Relation between
levels of particular hormons in blood and histological changes in the liver of recently calved healthy and ketotic cows. X Middle-European Buiatrics congress. In Proceeding, 266-270. May 21-23, Siofok, Hungary, 1988.
112. Šamanc H., Nikolic J. Anna, Ðokovic R., Kovacevic M., Damjanovic Z., Ivanov I., Bojkovski J.:
Relation between peripheral hormone levels and liver morphology in health and ketotic cows. Lucrarile stintifice, Medicina Veterinaria, 33, 25-28, Timisoara, 2000.
113. Šamanc H., Nikolic J., Anna, Gall T., Ðokovic R., Ivanov I.: Peripheral concentrations of
circulating insulin, insulin-like growth factor-I, lipids and glucose in helathy and ketotic cows a few days post partuum, 10th International Conference on Production Diseases in Farm Animals,
Utrecht, Abstracts, 1998.
114. Šamanc H., Vukovic D., Damjanovic Z.: Ishrana krava i promene u endokrinoj regulaciji
metabolickih funkcija. Zbornik predavanja 20. seminara za inovaciju znanja veterinara.
Beograd, 1991.
115. Šamanc, H., Jovanovic, M.J., Damjanovic, Z., Ivanov, I.: Koncentracija aminokiselinskog azota i
ukupnog bilirubina u krvnom serumu visokogravidnih i tek oteljenih junica istocno-frizijske i holštajn rase, Vet. glasnik 46, 7-8, 377, 1992
116. Šamanc, H., Nikolic, J. Anna, Gall, T., Ðokovic, R., Ivanov, I.: Peripheral concentrations of
circulating insulin, insulin-like growth factor - I, lipids and glucose in healthy and ketotic cows a few days postpartum, 10th International Conference on Production Diseases in Farm Animals, Utrecht, Abstracts, 1998
117. Šamanc, H., Sinovec, Z., Adamovic, M., Grubic, G.: Uloga ishrane u etiopatogenezi poremecaja
metabolizma visoko-mlecnih krava, Zbornik radova 4. simpozijuma Ishrana, reprodukcija i zaštita zdravlja goveda - Etiopatogeneza i dijagnostika poremecaja metabolizma reprodukcije goveda, Subotica, str. 3-19, 2005a
118.Šamanc, H., Sinovec, Z., Cernescu, H.: Osnovi poremecaja prometa energije visoko-mlecnih krava, Zbornik radova 4. simpozijuma Ishrana, reprodukcija i zaštita zdravlja goveda -Etiopatogeneza i dijagnostika poremecaja metabolizma reprodukcije goveda, Subotica, str. 89-^ 101, 2005b
119. Šamanc, H., Stojic, V., Kovacevic, B., Vujanac, I. : Hormonalni status visokomlecnih krava,
Zbornik radova 4. simpozijuma Ishrana, reprodukcija i zaštita zdravlja goveda - Etiopatogeneza i dijagnostika poremecaja metabolizma reprodukcije goveda, Subotica, str. 277-284, 2005c
120. Schvartz M. W., Woods S. C., Porte D. Jr, Seeley R. J., Baskin D. G.: Central nervous system
control of food intake. Nature 404, 661-671, 2000.
121. Soler-Argilaga C., Rassell R. L., Werner H. V., Heimberg M.: A possible role of calcium in the
action og glukagon, Camp and dibutyril c AMP on the metabolism of free fatty acids by rat hepatocites. Bioch. Biophys. Res. Comm., 85, 246-254, 1978.
122. Spicer L. J.: Leptin: a posible metabolic signal affecting reproduction. Domestic Animal
Endocrinology, 21, 251-270, 2001.
123.Stamatovic S., Šamanc H., Jovanovic M.: Uporedo ispitivanje koncentracije glikoze u krvi v.
auricularis magna i v. subcutanea abdominis mlecnih krava. Vet. glasnik, 37, 4, 273-256, 1983. 124. Staufenbiel R., Lugner D., Lugner Ellen, Dargel D., Rossov N.: Beurteielung des leberfelt-
guhaltes bei der Milchkuh. Mh. Vet. Med. 45, 798-805, 1991.
125.Staunfenbiel R., Meier R., Hachbart K-H., Staunfenbiel Beate: Unter suncungen zum optimacen
fettansaltz bei der Milchkuh. Mh. Vet. Med. 47, 125-136, 1992.
126. Staunfenbiel R., Staunfenbiel Beate, Rossow, Weidemann F.: Energie-und fettstoff wechsel ves
Rindes. Vergleich der Aussage der Rucken fett dicke mit anderen Vuntersuchungsqzoben. Mh. Vet. Med. 48, 167-174, 1993.
127. Stojic V., Gvozdic D., Kirovski Danijela, Judith Nikolic-Ana, Huszenicza Gy., Šamanc H.,
Ivanov I.: Serum thyroxine and triiodothyronine concentrations prior to ad after delivery in primiparous Holstein cows. Acta Veterinaria (Beograd), 51, 1, 3-8, 2001. 128.Strang B. D., Bertics S. J., Grummer R. R., Almentano L. E.: Effect of long-chanig fatty acids on triglyceride accumulation, gluconeogenesis, und ureagenesis in bovine hepatocytes. J. Dairy Sci.
81, 728-739, 1998.
129.Sutton d. J., Oldham D. J., Hart C. I.: Product of digestion, hormonesand energy utilization in milking cows given concentrates containg varying proportions of barely or maize, Energy metabolism, Proceeding of the Eight Symposion on energy Metabolism, Butterworths, London,
1980.
130. Tiirats T.: Thyroxine, triiodothyronine and reverse-triiodothyronine concentrations in blood
plasma in relation to lactational stage, milk yield, energy and dietary protein intake in Estonian
dairy cows. Acta Vet., Scand., 38, 4, 339-348, 1997.
131. Tucker H. A.: Endocrine and neural control of the mammary gland. In: B.L: Larson
(Ed.)Lactation. p. 39 Iowa State University Press, Ames, 1985.
132. Vasquez-anon M., Bertics S., Luck M., Grummer R. :Peripartum liver triglyceride and plasma
metabolites in dairy cows. J. Dairy Sci. 74, 4238-4253, 1991.
133. Veenhuizen J. J., Drackley J. K., Richard M. J., Sanderson T. P., Miller L. D., Joung J.
W.:Metabolic changes in blood and liver during development and early treetment of Experimental Fatty liver and ketosis in cows. J. Dairy Sci. 74, 4238-4253, 1991.
134. Vernon R. G., Barber M. C., Finley E.: Modulation of the activity of acetyl-CoA carboxulase and
other lipogenic enzymes by growth hormone, insulin and dextametasone in sheep adipose tissue and relationship to adaption to lactation. Biochem. J., 274, 543, 1991
135. Vernon R G., Clegg R A., Flint D. J.: Metabolism of sheep adipose tissue during pregnancy and
lactation. Adaption and regulation. Biochem. J. 200, 307, 1981
136. Vernon R. G., Faulkner A., Hay W. W. Jr., Calvert D. T., Flint D. J.: Insulin resistance of hind-
limb tissues in vivo in lactating sheep. Biochem. J. 270, 283, 1990.
137. Vicini J. L., Buonomo F. C., Veenhuizen J. J., Miller M. A., Clemmons D. R., Collier R J.:
Nutrient balance and stage of lactation affect responses of insulin, insulin-like growth factors-I and II, and insuline-like growth factor-binding protein 2 to somatotropin administration in dairy cows. Journal of Nutrition 121, 1656-1664, 1991.
138. Wan den Top A. M., Wensing T., geelen M. J. H., Wentik G. H.: Time trends of plasma lipids
and enzyme synthesizing hepatic triacylglycerol during postpartum development of fatty liver in
dairy cows J. Dairy Sci. 78, 2308-2220, 1995.
139. Weinstein: Effects of oetynyl estradiol on incorporation of (14C)oleate into triglyceride and ketone
bodies by the liver. Bioch. Pharmcol. 26,77, 1977.
140. Wensing Th., Cruip TH., Geelen M. J. H., Van den Top A. M.: Postpartum fatty liver in high-
producting dairy cows in practice and animal studies. The connection with health, production and reproduction problems, 7, 167, 1997.
141. Williams, C.B., Oltenau, P.A., Sniffen, C.J. (1989): Application of neutral detergent fiber in
modeling feed intake response and body weight changes in dairy cattle, J Dairy Sci. 72, 625,
1989

PROCITAJ / PREUZMI I DRUGE SEMINARSKE RADOVE IZ OBLASTI:

ASTRONOMIJA | BANKARSTVO I MONETARNA EKONOMIJA | BIOLOGIJA | EKONOMIJA | ELEKTRONIKA | ELEKTRONSKO POSLOVANJE | EKOLOGIJA - EKOLOŠKI MENADŽMENT | FILOZOFIJA | FINANSIJE |  FINANSIJSKA TRŽIŠTA I BERZANSKI    MENADŽMENT | FINANSIJSKI MENADŽMENT | FISKALNA EKONOMIJA | FIZIKA | GEOGRAFIJA | INFORMACIONI SISTEMI | INFORMATIKA | INTERNET - WEB | ISTORIJA | JAVNE FINANSIJE | KOMUNIKOLOGIJA - KOMUNIKACIJE | KRIMINOLOGIJA | KNJIŽEVNOST I JEZIK | LOGISTIKA | LOGOPEDIJA | LJUDSKI RESURSI | MAKROEKONOMIJA | MARKETING | MATEMATIKA | MEDICINA | MEDJUNARODNA EKONOMIJA | MENADŽMENT | MIKROEKONOMIJA | MULTIMEDIJA | ODNOSI SA JAVNOŠCU |  OPERATIVNI I STRATEGIJSKI    MENADŽMENT | OSNOVI MENADŽMENTA | OSNOVI EKONOMIJE | OSIGURANJE | PARAPSIHOLOGIJA | PEDAGOGIJA | POLITICKE NAUKE | POLJOPRIVREDA | POSLOVNA EKONOMIJA | POSLOVNA ETIKA | PRAVO | PRAVO EVROPSKE UNIJE | PREDUZETNIŠTVO | PRIVREDNI SISTEMI | PROIZVODNI I USLUŽNI MENADŽMENT | PROGRAMIRANJE | PSIHOLOGIJA | PSIHIJATRIJA / PSIHOPATOLOGIJA | RACUNOVODSTVO | RELIGIJA | SOCIOLOGIJA |  SPOLJNOTRGOVINSKO I DEVIZNO POSLOVANJE | SPORT - MENADŽMENT U SPORTU | STATISTIKA | TEHNOLOŠKI SISTEMI | TURIZMOLOGIJA | UPRAVLJANJE KVALITETOM | UPRAVLJANJE PROMENAMA | VETERINA | ŽURNALISTIKA - NOVINARSTVO

preuzmi seminarski rad u wordu » » » 

Besplatni Seminarski Radovi