|
KRALJEVINA JUGOSLAVIJA
SOCIJALNO - EKONOMSKA OSNOVA
Društvo Kraljevine, s niskim prosečnim stepenom opšte prosvećenosti i
kulture, razvijalo se na zaostaloj ekonomskoj osnovi, noseći breme negativnog
istorijskog nasleđa, što je uveliko određivalo oblike socijalne diferencijacije
i političkih borbi.
Prema istraživanjima ekonomista i demografa proizilazi da je broj stanovnika
koji su živeli na teritoriji novostvorene države 1910. neznatno premašivao
13 miliona stanovnika. Ratovi od 1912. do 1918. više su nego desetkovali
stanovništvo buduće jugoslovenske države, od čega je Srbija (4,5 miliona
stanovnika) izgubila četvrtinu svoga stanovništva (1.247.435 ili 28%).
Samo u borbama 1914. Srbija je imala 163.139 vojnika, podoficira i oficira
izbačenih iz stroja. Strahovita epidemija pegavca u zimu 1914, koju su
preneli austrougarski zarobljenici, proredila je borački sastav i stanovništvo.
Posle velikih pobeda smrt je harala Srbijom.
Savremeni ratovi otkrivaju se ne samo kao odmeravanje borbene vrednosti,
morala i požrtvovanja zaraćenih država već i njihovih ekonomskih moći.
Prema Srbiji i Crnoj Gori je 1914. stajala ne samo daleko brojnija sila
već i mnogo bolje naoružani i ekonomski, naročito industrijski, neuporedivo
jači protivnik. Na poprištima borbi poljoprivreda je bila zamrla, a radna
snaga mobilizacijom osakaćena. Vojska je jedva mogla da se ishranjuje,
uz prepolovljena sledovanja. Izrazito agrarna zemlja, Srbija u ratu nije
mogla da održi poljoprivrednu proizvodnju, dok je stočarstvo uništeno
mobilizacijom, rekvizicijom i pljačkom austrougarske vojske. Najkritičnija
faza ishrane ljudi i stoke je nastupila u zimu i proleće 1915. godine.
Kriza je donekle savladana pomoću stranih zajmova namenjenih nabavci hrane
za borce i stoku. Britanci, Francuzi i Rusi kao saveznici Srbije upućivali
su neznatnu pomoć u naoružanju, koja je jedno vreme imala samo simboličan
značaj. Industrija Srbije je ostala bez najnužnijih sirovina. Srbija je
imala i male transportne mogućnosti prevoza ruske pomoći koja je dolazila
Dunavom, od Prahova preko Paraćina do Beograda. Ratovi nisu doneli samo
pogibiju već i osetno smanjenje nataliteta.
Prve godine mira već su donele porast stanovništva. U desetogodišnjem
intervalu (1921—1931) Kraljevina je povećala broj stanovnika na 13. miliona
i 982 hiljade. Tendencija porasta se nastavila i narednih godina, o čemu
svedoči podatak da je 1939. broj stanovnika iznosio 15 miliona i 596 hiljada.
U međuratnom periodu stanovništvo se povećalo za preko 3,5 miliona lica.
Prosečni godišnji prirast je iznosio 195.000 lica s prosečnom godišnjom
stopom rasta od 1,44%. U prvoj deceniji života Kraljevine stopa rasta
stanovništva je iznosila 1,49%, padajući u drugoj na 1,43%. Porast broja
stanovništva smanjivao se u srazmeri sa iseljavanjem u evropske i prekomorske
zemlje. Migracioni talas nije bio nova već stara pojava, poznata i pre
ujedinjenja. Na rad van granica Kraljevine odlazili su Hrvati, Slovenci,
Srbi, Makedonci, Crnogorci. Sem u industriji i rudnicima Nemačke, Francuske,
Belgije i drugih evropskih država, ekonomska migracija je bila okrenuta
SAD, Kanadi, zemljama Južne Amerike, Južne Afrike, Australije, Novog Zelanda.
U periodu 1919—1926. iz Kraljevine
SHS se iselilo 85.559 stanovnika, a najviše iz Hrvatske i Slavonije
(31.346 ili 38,2%). Odlazak u prekookeanske zemlje značio je najvećim
delom trajno napuštanje zavičaja. Ova kategorija emigracije je bila zauvek
izgubljena za svoj narod, bez obzira na pojedince i grupe koji su se vraćali,
ostajali povezani sa starim krajem, zemlju ekonomski pomagali (iseljeničke
doznake) — ili se zanimali za njen društveno-politički i kulturno-prosvetni
život. Turci iz Makedonije i drugih krajeva su odlazili u Tursku (Carigrad).
Iseljavanje i migracije u potrazi za zaposlenjem predstavljali su tradiciju, ili kako ih neki istraživači zovu „deo folklora",
.„način življenja stanovništva" Makedonije, Dalmacije, Like,
Bosanske krajine. „Obećane zemlje" bile su do 1929. Amerika
i Kanada, a posle ekonomske krize industrijski razvijene zemlje Evrope.
U periodu između dva svetska rata u Francuskoj je živelo oko 60.000
Jugoslovena, uglavnom u departmanima Nor, Pa-de -Aale, Mert-e-Mozel,
u regionu Pariza, na jugu Francuske oko Tuluze, u Centralnom masivu,
oko Liona, u lukama Sredozemlja. Francuska je bila zemlja otvorenih
granica, oskudevala je u radnoj snazi zbog velikih žrtava u prvom svetskom
ratu, a i privlačila je svojim demokratskim načelima. Mnogi iseljenici
su shvatali Francusku kao „prolaznu stanicu" na putu za SAD
i Kanadu, mada su se u njoj zadržavali trajno. Radili su kao rudari
na severu, uglavnom Slovenci, kao nekvalifikovani radnici (na eksploataciji
šuma i u građevinarstvu, pretežno Bosanci) i zanatlije (obućari, krojači
i drugi) koji su bili na ceni i rado zapošljavani.
Prosečna gustina stanovništva u Kraljevini SHS iznosila je 50,7%, ali su razlike
od pokrajine do pokrajine pokazivale znatna odstupanja: Crna Gora 2,42
i „Južna Srbija" (Makedonija) 37,3; Bosna i Hercegovina 37,7;
Dalmacija 48,8; „Severna Srbija" 60,3; Hrvatska i Slavonija
61,7; Slovenija 61,9; Vojvo-dina 70; Međumurje 120,5.
Kraljevina je bila zemlja sa oko dva miliona manjinskog stanovništva.
Nemci su činili ekonomski najsnažniju i brojno najveću manjinu u Kraljevini
SHS, i naseljavali su Banat, Bačku, Srem, Slavoniju i Sloveniju. Nemci,
većim delom katolici, živeli su uglavnom izolovano od ostalog stanovništva,
čak i u selima sa mešovitim življem. Stoga istraživači govore o nemačkim
„enklavama" u Vojvodini. Nemačka sela su bila uzornije obrađena
i na njima se živelo na savremeniji način. Uživajući povlašćen položaj
još iz vremena naseljavanja u panonskoj ravnici, Nemci su uspeli da
se ekonomski uzdignu i izdvoje u odnosu na seljake ostalih naroda, posebno
slovenskih. Iz podataka memoranduma koji je Kulturbund uputio 1940.
vladi Kraljevine vidi se da su Nemci u Vojvodini posedovali 31,2% obradivog
zemljišta, učestvovali u industrijskoj proizvodnji sa 46,7%, a u zanatskoj
sa 30—40%; raspolagali su sa 30,8% bankarskog kapitala; u stvaranju
nacionalnog dohotka nemačko učešće je iznosilo 55%. Socijalna struktura
nemačke nacionalne manjine iz 1934. pokazuje da se 45% seljaka bavilo
obradom zemlje u vlasništvu, 50% su bili radnici, 18% zanatlije, 3%
trgovci, 2% intelektualci. Prosečni posed Nemaca bio je dvostruko veći
od poseda Srba, Mađara i pripadnika drugih naroda u Vojvodini, a zemlja
u posedu pripadala je najboljoj kategoriji. Albanska (arnautska, šiptarska)
manjina je kompaktno bila naseljena na Kosovu i Metohiji, u zapadnoj
Makedoniji i graničnim predelima Kraljevine i Albanije sa crnogorske
strane.
Konzervativizam vekova koji se stekao sa ujedinjenjem bio je najveći
protivnik bilo kojoj vrsti kulturno-prosvetne emancipacije, čak i ako
se ima u vidu nacionalna bespravnost Šiptara (Arnauta). Albansko društvo
na Kosovu i Metohiji i zapadnoj Makedoniji živelo je u mnogo čemu još
u feudalnoj epohi, prikovano snažnim patrijarhalnim, plemenskim, bratstveničkim,
verskim, zadružno-porodičnim stegama za starinske običaje. Carevala
je besa, krvna osveta, bekstvo od umira krvi, podređeni položaj žene,
što je sve nametalo ograničenja u javnom životu, obaveze ponašanja i
čuvanje starih običaja (čast familije, zadata reč, neprikosnovenost
moralnog lika žene, itd.). Nije bilo škola na albanskom jeziku. Đaci
albanskog porekla u gimnazijama bili su prava retkost. Albanski pisci
navode da je na jugoslo venskim univerzitetima pre rata diplomiralo
svega 11 Albanaca. Na Kosovu i Metohiji nepismenost je bila gotovo apsolutna.
Ako su postojale izvesne nijanse između Albanaca muslimana i Albanaca
katolika, one su bile neznatno povoljnije u korist ovih poslednjih.
I danas se priča da su Albanci koji su hteli da se pismeno obrate organima
vlasti, ili uopšte pišu svojima, pešačili i po desetinu kilometara da
bi stigli do nekog pismenog zemljaka da bi im napisao predstavku, žalbu,
pismo. Pojedini nadripisari dobro su zarađivali čineći takve usluge
nepismenim seljacima.
Mađarska manjina je naseljavala krajeve Bačke, Banata, Baranje, Međumurja
i Prekomurja. U Vojvodini, uglavnom u Banatu, živela je rumunska manjina,
ali i brojne slovenske manjine širom Vojvodine i Srema (Slovaci, Rusini,
Ukrajinci i drugi). U području bosanskog Prnjavora naseljeni su za vreme
Austrije Poljaci. Turci su živeli u Makedoniji i delu Kosova i Metohije,
ali se njihov broj stalno smanjivao iseljavanjem u Tursku. Prilikom
korekcije jugoslovensko-bugarske granice na osnovu Neijskog ugovora
(u jugoistočnoj Srbiji i istočnoj Makedoniji) u sastavu Kraljevine Srba,
Hrvata i Slovenaca našli su se delovi teritorije nastanjeni bugarskim
stanovništvom.
Kraljevina SHS
je počela život u znaku neravnomernog ekonomskog razvitka. Smatrala
se za zemlju bogatu sirovinama, naročito onim strateški značajnim: boksitom,
olovom, hromom, antimonom, živom, bakrom, cinkom, molibdenom. Zemlja
je raspolagala i potencijalno snažnom hidroenergijom koja nije bila
iskorišćena. Velike površine Kraljevine bile su prekrivene šumama, a
klimatske i pedološke osobine tla su omogućavale da se gaje različiti
tipovi poljoprivrednih kultura, uključujući južno voće, industrijske
kulture, pa i retke suptropske kulture (pamuk, pirinač, afion, itd.).
Jugoslovenske pokrajine su se uveliko razlikovale po ekonomskoj snazi
i njihovi prihodi poticali su iz različitih osnova. Hrvatska, Slovenija,
Vojvodina i Beograd sa Zemunom i Pančevom su bili industrijski najrazvijeniji.
Srbija je važila za srednje razvijenu zemlju u međunarodnom periodu, mada
je imala balast krajnje nerazvijenih krajeva (Kosovo i Metohija, San-džak).
Jugozapadna, zapadna i jugoistočna Srbija nije imala industrije, niti
dobrih saobraćajnih veza. Mnoge oblasti razvijale su se kao tipično stočarski
rejoni: Jablanica, Toplica, „Stari Vlah", požarevački okrug,
delovi užičkog, čačanskog, vranjskog i pirotskog okruga. Bor i Trepča
su se izdvajali kao veliki rudarski centri, ali, nalazeći se u vlasništvu
stranog kapitala, njihov razvoj nije pratilo osnivanje zanatskih radionica,
stvaranje proizvođačke industrije, podizanje puteva. Industrija se uglavnom
grupisala u Beogradu, u predelu Morave, duž puta Beograd — Niš — Leskovac
(Leskovac, Smederevska Palanka, Paraćin, Ćuprija, Jagodina, Kragujevac,
Kruševac, Kraljevo, područje Aranđelovca). Srbija je 1919. raspolagala
sa svega oko 70 fabrika za razliku od Hrvatske i Slovenije koje su zajedno
imale oko 960 fabrika, velikim delom očuvanih i čak proširenih za vreme
rata. Rudarstvo je bilo najrazvijenije u Srbiji, Bosni i Makedoniji, ali
je i Slovenija imala rudnike uglja i žive (Idrija). Bankarski kapital
je bio najjači u Hrvatskoj. Šumarska industrija je bila najrazvijenija
u Bosni, gde je eksploatacija šuma, na modernoj osnovi, započela za vreme
Austro-Ugarske; zatim u Sloveniji i Hrvatskoj, naročito u Slavoniji. Pomorski
saobraćaj se razvijao u Hrvatskoj (Dalmacija i Hrvatsko primorje) i u
Crnoj Gori (Boka Kotorska i Crnogorsko primorje od Budve do Ulcinja).
Dalmacija je dobijala najviše sredstava od turizma, prihoda lučkih taksa
i vozarine brodova na morima. Turistička privreda se razvijala i u Sloveniji.
Proizvodnja duvana je bila najrazvijenija u Makedoniji (oko Prilepa),
u Hercegovini i Crnoj Gori, južnoj Srbiji, Dalmaciji, Vojvodini.
Ekonomska politika nove države teško je mogla da se formuliše u uslovima
spajanja različitih delova države u jednu celinu, raznolikih sistema
i standarda, jednih pokrajina razvijenijih, a drugih nerazvijenih, oštrih
političkih sukoba oko vlasti i uticaja koji su se izražavali u formi
borbe oko unutrašnjeg uređenja, daleko većih ratnih razaranja u Srbiji
i Crnoj Gori u poređenju sa dojučerašnjim zemljama Austro-Ugarske, mada
su i one bile iscrpljene četvorogodišnjim ratom i mobilizacijom najaktivnije
radne snage. Nerazvijenost, zaostajanje, ratna razaranja, upućivali
su na što bržu akumulaciju, pri čemu se nisu birala sredstva, i to najpre
za sopstveni „nacionalni razvoj". Srpsko građanstvo se pozivalo
na žrtve Srbije, a ostali naročito Slovenci i Hrvati na ono što su uneli
u novu državu, podsećajući svoje sunarodnike da su koliko do juče u
Austro-ugarskoj bolje živeli. Prepirke i svađe u stilu te logike ostale
su karakteristične u ćelom periodu Kraljevine. Prve mere sređivanja
prilika nosile su karakter ad hoc odluka, palijativnih rešenja,
privremenih mera usmerenih na pokretanje privrednog života, na smirivanje
nezadovoljstva i socijalno-političkih demagoških obećanja kako bi se
smirili neredi. Za Davidović-Koraćevu vladu (demokratsko-socijalističku)
smirivanje stanja na selu postavljalo se kao pitanje „opstanka
građanske države".
Kraljevina je uzimala zajmove od Francuske, SAD i drugih zemalja, koji
nisu trošeni u svrhe industrijalizacije i saobraćaja već za opšte potrebe
države. Korišćeni su za naoružanje vojske, za stabilizaciju dinara,
pokriće rashoda uprave itd. Tzv. Blerov zajam uzet od SAD 1922. godine
u nominalnom iznosu od 100 miliona dolara (nepotpuno iskorišćen) zaključen
je za finansijske potrebe Kraljevine, gradnju Jadranske železnice i
pristaništa Bar, ali zajam nije utrošen u saobraćajne svrhe. Investicioni
zajam 1921. služio je da se pokrije deficit države 1921, 1922. i 1923.
godine. Godine 1924. uzet je zajam za nabavku ratnog materijala. Monopolski
zajam iz 1928. zaključen je sa ciljem da se namire dugovi i investicije
monopolske uprave; stabilizacioni zajam je dobijen 1931. godine. Nesposobna
da otplaćuje strane zajmove, Kraljevina Jugoslavija je 1932. pribegla
nekoj vrsti moratorijuma.
Kraljevina SHS je posle Grčke bila najzaduženija zemlja u Evropi, što se vidi iz njenog javnog duga od 25 milijardi dinara 1925. godine. Ovaj dug se 1937. popeo na 45 milijardi dinara.
Nemačka, Austrija, Bugarska i Mađarska obavezane su na plaćanje ratne
štete. Naknada po ovom osnovu nije odgovarala vrednosti materijalne
štete nanete Srbiji i Crnoj Gori u prvom svetskom ratu, dok su ljudske
žrtve jugoslovenskih naroda bile neprocenjive. Nemačke reparacije u
iznosu od oko 666 miliona zlatnih maraka isplaćivane su periodu 1921—1931,
kada je Nemačka prestala da ih izmiruje usled katastrofalnih posledica
svetske krize koje su pogodile njenu privredu.
Savlađivanje valutne zbrke, praćene inflacijom i finansijskim spekulacijama,
trajalo je do januara 1923. kada dinar počinje da se učvršćuje, postajući
od 1925. do 1931. stabilna valuta.
Do izjednačenja poreskog zakonodavstva 1928. godine primenjivalo se
nejednako poresko zakonodavstvo na tlu Kraljevine, unoseći nered u poreske
obaveze, nesigurnost, primenu raznih merila; u raznim krajevima države
tolerisani su različiti oblici poreza. Raznovrsni i zamršeni poreski
propisi omogućavali su nejednake kriterije oporezivanja. Do poreske
unifikacije 1928. (Zakon o neposrednim porezima) postojalo je pet poreskih
sistema: Srbije, Crne Gore (na ovu je 1921. primenjen poreski sistem
Srbije), Slovenije i Dalmacije (austrijski sistem), Hrvatske, Slavonije
i Vojvodine (mađarski sistem) i „bosanski" u Bosni i Hercegovini.
Kraljevina je bila zemlja s 1.985.000 sitnih seljačkih gazdinstava.
Prema posedovnoj strukturi, 67,8% od ukupnog broja domaćinstava živelo
je na gazdinstvima do 5ha, ali posedovalo svega 28% od ukupne zemljišne
površine; 29,3% na imanjima od 5 do 20ha, posedujući 49,3% zemljišne
površine; na imanjima preko 20 ha živelo je 2,9% domaćinstava, s tim
što su ova posedovala 22,7% zemljišne površine.
Agrarna reforma, kojoj je vlada pristupila 1919, bila je duga, nedosledna,
nepotpuna, kompromisna, komplikovana zbog mnoštva propisa. U krajevima
gde su živeli Muslimani, čiji je viši sloj (age i begovi) predstavljao
neku vrstu zemljišne aristokratije, agrarno pitanje se nije moglo odvajati
od verskog i nacionalnog. Borba seljaka za sticanje zemlje i opstanak
obavijana je plaštom nacionalnih i političkih razmimoilaženja. Verske
organizacije su, štiteći svoje posede, isticale da je ugroženo njihovo
funkcionisanje kao duhovnih ustanova. Agrarna reforma je od prvog dana
iskorišćavana kao sredstvo za smirivanje socijalnih sukoba na selu,
a samim tim i kao oblik političke borbe za osvajanje glasova, pridobijanje
određenih slojeva i čuvanje stranačkih pozicija. Ona je imala i nacionalni
karakter, jer je bila uperena protiv veleposeda, čiji su vlasnici uglavnom
bili stranci (među najveće privatne posede u Vojvodini i Sremu spadala
su nemačka imanja: Kotekov posed u Futogu, s oko 28.000 katastarskih
jutara, i Elcov posed kod Vukovara, s preko 33.000 jutara); reformom
su, na drugoj strani, favorizovani Srbi, a zaobilaženi pripadnici nacionalnih
manjina.
Agrarno zakonodavstvo je proglasilo jednaka prava nezavisno od nacionalnosti,
ali je praksa agrarne administracije bila drugačija, što je, po kasnijem
mišljenju komunističkih prvaka, jačalo nacionalizam manjinskih pripadnika
u šovinističkom pravcu.
Proklamujući ukidanje velikih poseda, reforma ih je ipak zadržavala;
kmetski odnosi u nekim krajevima nisu bili ukinuti; crkvama i bankama
ostavljeni su posedi preko određenog maksimuma; predviđena odšteta vlasnicima
pogađala je interese ranijih kmetova, obaveznih da snose deo nadoknade.
U drugoj etapi reforme, od 1925. do 1931. državna politika je otkup
zemlje (fakultativni otkup) omogućila uglavnom onim seljacima koji su
imali sredstva da otkupe zemlju namenjenu agrarnoj reformi, to jest
zemlju velikih poseda sekvestriranih u prvoj etapi, koja je seljacima
davana u privremen zakup. Od 1931. zemlja data agrarnim interesentima
priznavana je kao njihova svojina. Princip da zemlja pripada onome ko
je i obrađuje nije ni izdaleka bio ostvaren. Agrarni maksimum se sve
više povećavao: od prvobitnih 57 do 288ha. Polovičnom agrarnom reformom
podeljeno je oko 1.700.000 ha poljoprivredne zemlje. Utvrđeni zemljišni
maksimum nije samo povećan već je i tolerisan tzv. supermaksimum. Sprovođenje
agrarne reforme teklo je uz otpore veleposednika, naročito verskih zajednica
(rimokatoličke i Srpske
pravoslavne crkve), koje je dobijalo vidove javnih protesta, suprotstavljanja
posedanju zemljišta, fiktivnih deoba i otuđivanja.
Kolonizacija ratnih dobrovoljaca imala je trojak cilj: pomagalo se
seljaštvu nerazvijenih i siromašnih krajeva, uglavnom srpskom; materijalno
su nagrađivani dobrovoljni ratnici; učvršćivala se vlast pomoću ljudi
koji su je u ratu stvarali; srpskim stanovništvom snažio se granični
pojas u Vojvodini, Slavoniji, Baranji, Kosovu i Metohiji, Makedoniji.
Kolonistima su dodeljivane besplatne parcele od 3 do 5ha u znak „državnog
i narodnog priznanja".
Industrija nije uspevala da zaposli višak seljačkog stanovništva, a
na drugoj strani da snabde selo industrijskim i agrotehničkim proizvodima.
U planinskim krajevima sitna seoska gazdinstva naturalnog tipa, opterećena
velikim brojem članova porodice koji nisu mogli da se zaposle, kao i
dugovima, ne behu u stanju da pro izvedu dovoljno hrane za pokrivanje
svojih potreba. Na malim i razbacanim parcelama nije ni mogla da se
razvija intenzivnija poljoprivredna proizvodnja. Odnos između setvenih
površina bio je izrazito u korist žitarica — 82%, dok je na industrijsko
bilje otpadalo svega 2 do 3%. Zahvaljujući posebnim klimatskim uslovima
Makedonija je bila zemlja u kojoj su se gajile kulture opijuma (oko
Velesa, Kočana, Kava-dara, Skoplja), pirinča (oko Kočana), maka (Strumica),
duvana (Prilep i dr.). „Maćedonska ruka" je proizvodila ove
retke kulture, iako cene nisu obezbeđivale podsticajnu proizvodnju.
Duvan se sadio iz gole nužde, da bi se proizvođač prehranio. Slično
je bilo sa pirinčem u kočanskom kraju gde se ova kultura proizvodila
na oko 2000ha od ukupno 3000ha površina pod ovom kulturom u zemlji.
Nasuprot makedonskom pirinču država je znala davati povlašćen transport
uvoznom italijanskom pirinču, a zemlja na kojoj je pirinač uspevao okategorisana
je kao zemlja prve kategorije, što je bio drugi nepodsticajni činilac.
Suvišna radna snaga odlivala se sa sela van granica, otprilike 30.000
ljudi godišnje; 445.000 ljudi služilo je ili nadničilo na poljoprivrednim
dobrima bogatijih seljaka, naročito u poljoprivredno jačim krajevima,
a uzima se da je oko tri miliona tražilo posao, predstavljajući tzv.
fluktuirajuću radnu snagu.
Dugovi privatnim licima, zadrugama i bankama, umnogome su opterećivali
selo na kraju velike ekonomske krize. Zakonom o zaštiti zemljoradnika
vlada je aprila 1932. stavila moratorium na seljačke dugove, koji nije
uspeo da poboljša ekonomski položaj prezaduženog sela. Zaštićen na jednoj
strani od prodaje imanja i prinudne naplate dugova, seljak je na drugoj
izlaz tražio u novom zaduživanju kod seoskih i varoških bogataša da
bi uspeo da se prehrani. Začarani krug siromašnog seljaštva se ponovo
zatvorio.
Tržišne viškove davala su samo velika gazdinstva na području Vojvodine
i Slavonije, severne Bosne i u krajevima Srbije (Mačva, Posavina, Podunavlje,
Pomoravlje). Iz „proletarizovanog seljaštva" regrutovao se
industrijski radnik. U seoskim atarima oko velikih rudnika i fabrika
poznata je kategorija „industrijalizovanog seljaka" (Timočka
krajina, predeo oko Paraćina, naselja u području „Šipada",
sela Gorskog kotara).
Na 100ha oranica u Kraljevini je dolazilo 114 stanovnika zaposlenih
u poljoprivredi (u Kanadi 11, Americi 17, Francuskoj 48, Nemačkoj 52,
itd.). Suštinu agrarnog problema činila je ova niska produktivnost uslovijena
tehničkom zaostalošću. Koliko su ova gazdinstva u Kraljevini bila sitna
pokazuje či-njenica da je Kraljevina imala 1.985.000 gazdinstava dok
ih je na primer, u Australiji bilo 270.000, na 56 miliona hektara.
Seljaštvo je u nerazvijenim krajevima bilo okrenuto sebi i svojim nedaćama,
pritisnuto praznovericama, neprosvećenošću i nepismenošću. Vidici seljaka
gubili su se na ivicama susedne varoši ili sreza. Viškovi poljoprivrednog
stanovništva na selu ostajali su prikovani za starinska ognjišta, gladujući
za zem-ljom, koju nisu mogli da dobiju iz agrarnih fondova, delimice zbog
nedosledne reforme; ili su, na drugoj strani, pokušavali da .se zaposle
u malim i nerazvijenim gradovima i naseljima, bez urbanog životnog standarda
i industrije, izuzmu li se pilane, ciglane, šumske manipulacije, zaostala
zanatska preduzeća ili rudnici s primitivnom mehanizacijom. Slaba industrija
nije mogla da selo, inače oskudnih platežnih mogućnosti, snabdeva tehničkim
proizvodima niti da apsorbuje višak seoske radne snage, ostavljajući je
da živi dremljivo, starinski. Na selu je preovlađivao patrijarhalni način
života, u kome su prosvetiteljski uticaj imali usamljeni učitelji, đaci,
studenti, koji su donosili i širili nove ideje. Najveći deo seljaštva
živeo je bez osvetljenja, bez novina, radija i drugih izvora informacija.
Drveni plug i volovi, kao oraća snaga, nisu izišli iz upotrebe do kraja
života Kraljevine. Slabu poljoprivrednu opremljenost pokazuje popis seoskih
gazdinstava 1925. godine, kada je na 1.000 njih dolazilo 182 drvena rala
i 438 plugova. Naprednija organizacija poljoprivredne proizvodnje i uključivanje
u modernije tokove života karakterisali su selo u razvijenijim, severoistočnim
i severozapadnim krajevima Kraljevine: Vojvodini, Sremu, Sloveniji, delovima
Hrvatske i severne Srbije; takvu organizaciju srećemo takođe, nezavisno
od teritorijalnog momenta, kod seljaštva koje je imalo veće posede i dugu
tradiciju u obradi zemlje, kod pripadnika nemačke manjine, uopšte na gazdinstvima
koja su bila orijentisana na tržište ili se nalazila blizu velikih gradskih
centara. Tu se seoski život razlikovao u svim manifestacijama: po višem
stepenu kulture, načinu odevanja, ishrani, higijenskom režimu, primeni
veterinarske zaštite, uvođenju novih metoda u obradi zemlje, upotrebi
savršenijih oruđa i, uopšte, agrotehničkih sredstava. Iz seoske zaostalosti
u Jugoslaviji izdvajala su se pojedina naprednija sela i grupe domaćina
čija su imanja bila bolje obrađena a način života savremeniji, ali ona
nisu bila u stanju da bitnije utiču na promenu opšte situacije, koju su
odlikovale velika zaostalost poljoprivredne organizacije i ne-prosvećenost.
Zaostalost seljaštva ogledala se u najrazličitijim vidovima: primitivnim
sredstvima za rad, nehigijeni, slaboj ishrani (kukuruzni hieb — proja),
uslovima stanovanja (pletare, planinske kolibe, „čatre"), nerazvijenoj
prosveti; u planinskim mestima puteve su zamenjivale teško prohodne staze.
Šporet je bio redak deo kućnog nameštaja, jer je preovlađivalo ognjište
s verigama. Nerodica je ugrožavala život seljaka. Kao najmno-gobrojniji
sloj stanovništva seljak je bio i najmasovniji potrošač, usled čega su
se njegove nevolje i materijalne oskudice odražavale i na sve ostale grane
privrede, ako izuzmemo proizvodnju luksuzne robe i one namenjene bogatijem
stanovništvu.
Stranačke vođe i njihovi korteši obilazili su sela prilikom izbornih
kampanja, zloupotrebljavajući poverenje seljaka neprestanim obećanjima,
koja su se zaboravljala pre nego što bi glasovi bili prebrojani. Sito
demagogije, seljaštvo, naročito srpsko, politički se hladilo i gubilo
veru u tradicionalne stranke. Uoči šestojanuarske diktature seljaci
su sve više istupali na vanstranačkim zborovima.
Oskudicom seljaka koristile su se banke i lihvari, hvatajući ih u svoje
poverilačke mreže, uz velike kamate, produbljujući njihovu ekonomsku
bedu, naročito pri zaduživanju u potrošačke svrhe. Poreska politika,
sastavni deo tzv. seljačkog pitanja u Kraljevini, dobijala je sve više
obeležje fiskalne mere, nateru-jući seljake na nova zaduženja. Selo
je bilo uhvaćeno u makaze između previsokih cena industrijskih i preniskih
cena po-ljoprivrednih proizvoda. Poljoprivreda Vojvodine masovno je
zapošljavala sezonske radnike.
Zadrugarstvo je nastavilo da se razvija, oslonjeno na tradiciju, naročito
u Srbiji, Sloveniji delovima Hrvatske, u najraznovrsnijim formama, od
kreditnih do nabavljačko-potrošačkih zadruga, radničkih i zanatskih,
voćarskih, žitarskih, stočarskih i drugih, organizovanih u zadružne
saveze. Samo u Srbiji je 1938. bilo 243.670 zadrugara, organizovanih
u Savez srpskih zemljoradničkih zadruga; u službeničko-nabavljačke zadruge
bilo je učlanjeno 163.056, u Savez gospodarske sloge 185.000, u Zadružnu
zvezu 91.776 zadrugara. Preko zadruga seljaci su uspevali da organizuju
proizvodnju i prodaju, lakše dođu do kredita i zadovolje zdravstvene
i kulturne potrebe. Međutim, u zadrugarstvo su se sve više mešale država,
banke, političke stranke; komercijalni momenti počeli su da odnose prevagu
nad opštim zadružnim interesima. U Sloveniji zadrugarstvo je imalo oslon
u Slovenskoj ljudskoj stranci i crkvi.
Poljoprivredu, kao najznačajniju privrednu granu, pogodile su posledice
agrarne krize 1925—1926, kao rezultat prispeća na evropska tržišta jeftinih
poljoprivrednih proizvoda iz preko-okeanskih zemalja. Svetska ekonomska
kriza, koja je Jugoslaviju pogodila sa zakašnjenjem, izazvala je novi,
katastrofalni pad cena itd. Cene biljnih proizvoda počele su sistematski
da padaju od jula 1929. do februara 1930, a od tada ubrzanim tempom.
Pa i u periodu u kojem su cene poljoprivrednih proizvoda bile povoljnije,
seljaci se nisu okoristili ovom konjukturom, zahvaljujući posredničkom
sistemu otkupa žita preko žitarskih trgovaca koji su bez milosti obarali
cene.
Gledano u prošeku, 1921. poljoprivredom, šumarstvom i ribarstvom bavilo
se 78,87% celokupnog stanovništva, a 1931. godine 76,58%, što znači
da je taj procenat opao za više od 2% u razdoblju od jedne decenije.
U apsolutnim brojkama, od poljoprivrede, šumarstva i ribarstva živelo
je 1921. godine 9.215.514 stanovnika, a 1931. godine 10.670.565; od
industrije i zanatstva 1.157.758, odnosno 1.533.052; od trgovine, kredita
i saobraćaja 508.779, odnosno 675.966; u javnim službama, slobodnim
zanimanjima i u vojsci bilo je 443.530, odnosno 567.836 stanovnika.
U celoj državi je od industrije i zanatstva 1921. živelo 9,91%, a potkraj
života Kraljevine 11% stanovnika — dakle, neznatno više. Razlike u privrednoj
strukturi stanovništva ogledaju se i u podacima po pokrajinama: u Sloveniji
je od industrije i zanatstva živelo 22,15% stanovnika, a u Vojvodini,
gde je bila naročito razvijena prehrambena industrija, procenat industrijskog
i zanatskog stanovništva iznosio je 15,88%.
Kraljevina je počela život s nerazvijenom industrijom, koja se 1921.
sastojala od 1.831 preduzeća, sa 152.811 radnika u prerađivačkoj industriji
i 38.723 u rudarstvu i topioničarstvu, zapošljavajući u toj grani svega
1,3% stanovništva. Krajem 1928. godine broj preduzeća je iznosio 3.038
sa 278.613 radnih mesta i pogonskom snagom od 782.373 KS. U strukturi
industrije prvo mesto je zauzimala prehrambena industrija sa 810 preduzeća,
zatim pogonsko-električne centrale (465), industrija drveta sa 452 industrijska
preduzeća. Na području Zagreba nalazilo se 762 preduzeća, Beograda 676,
Osijeka 584, Sarajeva 478, Novog Sada 468, Ljubljane 431, Velikog Beč-kereka
283, Splita 264, Skoplja 80, Dubrovnika 5. U drvnoj industriji su preovlađivale
strugare kojih je 1938. bilo 415 sa pogonom od 33.877 KS i 30.865 radnih
mesta. Uz strugare su se razvijale fabrike nameštaja, parketa, bačvi,
sanduka, železničkih pragova, fabrike tanina, celuloze (Drvar, Goričani
u Sloveniji), tanina (Našice, Mitrovica, Sisak, Županja, itd.). Mlinska
industrija je pripadala poljoprivrednoj ili prehrambenoj industriji,
čije se središte nalazilo u Vojvodini, Hrvatskoj i Slavoniji. Dnevni
kapacitet ove mlinske industrije je iznosio 900 vagona brašna, od čega
je — po podmirenju domaćih potreba — ostajalo 300 vagona za izvoz.
Između dva rata industrija se najviše razvijala u onim krajevima gde je
i u vreme ujedinjenja bila najrazvijenija, u severnim i severozapadnim
predelima države, te u Beogradu, Zemunu i Pančevu. Od 1918. do 1938. izgrađene
su u Sloveniji 403 fabrike, u Hrvatskoj i Slavoniji 635, Dalmaciji 97,
Bosni i Hercegovini 129, Vojvodini bez Srema 390, Srbiji 428, Makedoniji
99, Crnoj Gori 12 — ukupno 2.193. S obzirom na usitnjenu industriju, industrijska
i zanatska preduzeća nisu bila oštro razgraničena. Najbrži industrijski
razvitak ostvaren je od 1920. do 1923, kada je nastupio zastoj i pad,
naročito upadljiv za vreme ekonomske krize. Nerazvijena industrija nije
mogla da unapređuje druge privredne grane — saobraćaj, građevinarstvo,
poljoprivredu. Kako je teška industrija bila tek u povoju, najveći broj
kapaciteta otpadao je na prehrambenu i poljoprivrednu, drvnu i elektroindustriju,
uključujući elektroprivredu. Teška industrija je 1939. proizvela svega
1.954.000 tona. Više od 2/3 preduzeća imalo je do 250 radnika. Godine
1941. u Kraljevini je bilo samo 55 preduzeća s preko 1.000 radnika. Za
industriju su, pored neravnomerne raspoređenosti, bili karakteristični
i nejednak razvitak pojedinih grana, primitivna tehnologija rada, male
izvozne mogućnosti. Uz to, ona se razvijala ekstenzivno.
Koliko je industrija malo značila u Kraljevini SHS pokazuje da je ona
sa svega 9,6% učestvovala u formiranju nacionalnog dohotka, za razliku
od poljoprivrede, koja je u uslovima agrarnog društva davala oko 3/5
(58,1%) nacionalnog dohotka. Jednostranost razvitka postojeće industrije
otkrivaju sledeći podaci: da je na laku industriju otpadalo 78%. ukupnog
broja industrijskih preduzeća, 70% radnih mesta i 60% investiranog kapitala;
rudarska proizvodnja sastojala se 90% iz proizvodnje uglja, a ostatak
od 10% otpadao je na dobijanje bakra, gvožđa, olova, cinka, boksita
i pirita. Kraljevina uopšte nije imala krupne industrije, odnosno industrije
koja proizvodi sredstva za rad. Zanatski karakter postojeće industrije
vidljiv je iz niza spoljnih pokazatelja: usitnjenosti pogona, malobrojnosti
radništva, pogonske snage, kapaciteta proizvodnje na tržišta zapadne
Evrope, prouzrokujući porast kupovnih mogućnosti na domaćem tržištu
koje je podrazumevalo povećanu tražnju industrijskih proizvoda. Država
nije imala formulisanu politiku industrijskog razvitka. U skladu sa
onovremenom liberalističkom koncepcijom, ona je tek podsticala industrijski
razvoj. Nijedna vlada do 1929. nije uspela da obezbedi globalni privredno-finansijski
program za čije bi se ostvarenje obezbedila podrška i pronašli izvori
prihoda. Vlade su često padale i ministri menjali, a na drugoj strani
parlament se više bavio politikom nego socijalno-ekonomskim razvitkom
države. Politika ekonomskog liberalizma upućivala je na slobodu trgovine
i na anarhičan razvoj industrije. Mamutski birokratski aparat je neprekidno
zahtevao sredstva koja su se pribavljala iz poreza i stranih zajmova,
bez stvarne mogućnosti parlamentarne kontrole državnih rashoda. Poresko
opterećenje, pri tome nejednako, slabilo je mogućnosti razvoja privrede,
a na drugoj strani izazivalo sukobe oko stepena poreskog opterećenja
za sve krajeve države. Vanbudžetski prihodi su zadovoljavali rashode
države, istovremeno smanjujući poreske terete stanovništva. Ukupan iznos
ovih vanbudžetskih prihoda iznosio je 1928—1929. godine oko 10 milijardi
dinara, potičući od zajmova, reparacija, od likvidacije zlatne podloge
Austro-Ugarske banke (oko 350 miliona deviznih dinara).
Industrijskom poletu je pogodovala visoka carinska zaštita države.
Industrijski razvoj tekao je od 1919. do 1923. godine, zahvaljujući
inflaciji, carinskim olakšicama za uvoz opreme i mašina. Godine 1921.
prosečan porast godišnjih investicija u industriji iznosio je 7,9%.
Mereno prema 1918. porast ulaganja u industriju do kraja 1923. iznosio
je 40,49%, dostižući najveći razvoj u severozapadnim delovima zemlje.
Prve decenije došlo je do više nego dinamičnog razvitka industrije,
na što su uticale pored carinske politike i koncesije stranom kapitalu
koji je s određenim udelom učestvovao u njenoj izgradnji. Izgrađeno
je 1390 novih industrijskih preduzeća sa 10 hiljada novih radnih mesta.
Ovaj prosperitet je naglo prekinut zbog recesije koja je trajala do
polovine naredne decenije. Oživljavanje je ipak bilo kratko, jer je
1939. započeo drugi svetski rat. Od 1931. do 1938. podignuto je za 2/3
preduzeća više nego 1919—1930. godine. Svetska
ekonomska kriza 1929. pogodila je Jugoslaviju 1930. i 1931/1932.
godine.
Na kraju perioda Kraljevine Jugoslavije blizu 50% nacionalnog dohotka
je stvarano u poljoprivredi, a manje od 20% poticalo je iz industrije.
Kako proizvodnja sredstava za rad (mašinogradnja) praktično nije postojala,
industrija nije mogla da dinamizira ostale sektore i grane privrede.
Struktura industrijske proizvodnje nije bitno izmenjena jer ju je odlikovalo
pretežno učešće proizvodnje potrošnih dobara (70%). Glavninu proizvodnje
sredstava za proizvodnju činili su proizvodi rudarstva i poluprerađevine.
Oko 3/4 stanovništva i dalje je živelo na selu i zavisilo od poljoprivrede.
Jugoslavija je u proizvodnji po glavi stanovnika uveliko zaostajala
za drugim razvijenijim zemljama (električna energija, nafta, ugalj,
sirovi čelik, cement, olovo, pamučne tkanine, obuća, šećer, papir).
Jedino se u proizvodnji bakra mogla meriti sa razvijenim industrijskim
zemljama. O kolikom se zaostajanju radi vidi se po tome što je u njenoj
industrijskoj strukturi prerada metala bila zastupljena svega sa 4,7%,
odnosno proizvodnja sredstava za rad sa 2,5%. Oko 90% važnih rudarskih
proizvoda 1938. se izvozilo bez prerade. Tako su u izvoznoj strukturi
domi-nirale sirovine, poljoprivredni proizvodi i drvo. Uvožena su potrošna
dobra i sirovine za njihovu proizvodnju. Skromni uvoz investicionih
dobara uticao je na pozitivan trgovinski bilans Kraljevine Jugoslavije
u 13 od ukupno 21 godine perioda 1919—1939.
Tekstilna industrija je bila najrazvijenija zahvaljujući carinskoj zaštiti
i činjenici da je proizvodnja bila namenjena vojsci (sukno, ćebad, vojnička
čoja, itd.). Hemijska industrija je bila slabo razvijena, ali su postojala
brojna preduzeća više zanatskog nego fabričkog karaktera za proizvodnju
boja, kiselina, asfalta, katrana, sredstava za dezinfekciju, itd. U
agrarnoj zemlji kakva je bila Kraljevina, razvijala se mlinska i klanična
industrija, industrija šećera, piva, konoplje, itd. Beogradska fabrika
šećera na Čukarici bila je jedna od devet fabrika šećera koje su podmirivale
domaće potrebe od 90.000 tona godišnje. Slovenija je imala desetak fabrika
papira koje su snabdevale domaće potrošače. Prva fabrika hartije u Beogradu
sagrađena je 1921—1924. U Srbiji se naglo počela razvijati grafička
industrija 1919—1930. Značajan prelom se zbio prelaskom sa ručnog slaganja
na uvođenje modernih štamparskih mašina na motorni pogon.
Mnoga preduzeća se nisu razlikovala od zanatskih radionica (razne radionice
stolarije, metalnih predmeta, elektro-mehaničarski pogoni, električne
centrale, radionice prehrambenih proizvoda, poput keksa, slatkiša, bombona,
peciva, itd.).
Opšte odlike razvitka industrije bile su i haotična gradnja fabrika,
usitnjenost, preovlađivanje zanatskih obeležja, neposedovanje većih
obrtnih kapitala.
Država je posedovala monopol na prodaju šibica i duvana, cigaret-papira, petroleja (opterećenog monopolskom taksom); monopol je uspostavljen nad fabrikama duvana, solanama, itd. Uprava monopola je imala oko 70.000 dućana u celoj zemlji. U državnom vlasništvu su se nalazili rudnici u Bosni (ugalj) gvožđe Ljubije, rudnici u Velenju i Sloveniji, rudnici mangana i hroma. Željezare Zenica i Vareš takođe su bile državna preduzeća, kao i državne železnice sa oko 70.000 radnika. Država je bila vlasnik najvećeg poljoprivrednog dobra u Kraljevini „Belje", koje je raspolagalo sa 60.000 ha površine.
Glavni predmet izvoza Kraljevine sačinjavali su poljoprivredni proizvodi,
rude, drvo, dok je uvoz obuhvatao opremu i mašine, sirovine za industriju,
lekove, saobraćajna sredstva, hemijske proizvode, itd. Srpska buržoazija
je najviše koristi izvlačila iz svoje političke prevlasti i uticaja
na državni aparat (porezi, strani zajmovi, vojne nabavke, špekulacije
sa obveznicama ratnog zajma, itd.); hrvatska se oslanjala na svoj finansijski
kapital, a slovenačka na prerađivačku industriju, obezbeđenu nabavkama
sirovina ,,s juga" i prostranim tržištem koje je moglo apsorbovati
celokupnu prerađivačku proizvodnju „severa".
Izuzev u industrijski razvijenim severozapadnim rejonima Kraljevine,
te severnoj Srbiji i Pomoravlju, radništvo je bilo bez veće radne tradicije
i stručnog iskustva, u osnovi vezano za selo, skučenih pogleda na svet.
U državnoj vojnoj fabrici u Kragujevcu vojne vlasti su strogo vodile
računa o režimu i disciplini, zapošljavanju nacionalno pouzdanog elementa
i suzbijanju komunizma. Organi vlasti i vlasnici uopšte pomno su nastojali
da što više izoluju radnike i onemoguće njihovo političko osvešćivanje.
Među radništvom su postojale razlike između fizičkih radnika i kvalifikovanih
stručnjaka, „polutana" i radničkog elementa naseljenog u
gradovima, zanatlija i fabričkih radnika, starih radnika i novajlija.
Direkcije fabrika i poslodavci diferencirali su radništvo u nastojanjima
da stvore privilegovan sloj, ili radničku elitu. Nadnice su većinom
bile ispod realnih potreba. Najbolji pokazatelj nerazvijenosti i siromaštva
jugoslovenskog društva je visina nacionalnog dohotka po glavi stanovnika,
procenjena 1938. na oko 70 američkih dolara.
Radnička klasa je bila malobrojna, nekvalifikovana i neravnomerno raspoređena.
Privredno i po socijalnoj strukturi nerazvijena zemlja imala je ipak
razvijen radnički pokret, revolucionarno raspoložen i politički jedinstven
1919—1921. i uoči rata, zahvaljujući aktivnosti KPJ, neprekidnom pogoršavanju
položaja radništva i seljaštva, neprimenjivanju radničkog zakonodavstva,
političkom nasilju vladajućeg režima.
Zanatstvo je posle ujedinjenja doživelo konjukturu zbog velikih potreba
u proizvodima i uslugama, iako se moralo nositi sa posledicama rata,
proređenim radništvom i malim obrtnim kapitalom. Pored majstora-esnaflija
zanatstvom su se bavile i „bespravne" zanatlije iz redova
priučenih seljaka i nezaposlenih radnika. Daljem slabljenju zanatstva
doprinela je velika svetska ekonomska kriza sa svojim posledicama u
Jugoslaviji. Na opadanje zanatstva ukupno su uticali: slaba kupovna
moć potrošača, naročito seljaka, prezaduženost, povećanje poreskih i
drugih fiskalnih opterećenja, konkurencija industrijske robe. Zanatlije
nisu mogle da izdrže utakmicu sa industrijskom proizvodnjom, što je
naročito pogađalo kožarske i tekstilne zanate (obućarski, opančarski,
krojački). Prvobitno uvožena obuća počela se proizvoditi i u zemlji
osnivanjem fabrike „Bata" u Borovu 1932, koja otpočinje ekspanziju
na tržištu obuće. „Bata" je počela otvarati i prodavnice
širom Jugoslavije. Prodaja gumenih opanaka izazvala je brojne proteste
opančarskih esnafa i drugih kožarskih majstora (obućara, opančara, sarača).
Traženo je da se ograniči otvaranje prodavnica fabrike samo na gradove
s preko 50.000 stanovnika, a zatim da se utvrdi limit „Batine"
proizvodnje: napadao se strani materijal za proizvodnju kao štetan po
zdravlje, itd. Protesta je bilo i protiv proizvodnje velike industrije
konfekcije „Tivar" u Varždinu. Borba je vođena i protiv velikih
univerzalnih magazina tipa ,,Ta-ta". Zanatlije su donkihotski ustajale
protiv razvoja industrije koja je gušila njihovu delatnost, pretvarala
ih u industrij-ske radnike ili ostavljala bez posla sa nizom drugih
štetnih pratećih posledica.
Prilike u zanatstvu su ipak krenule nabolje od 1936, zahvaljujući povećanju
kupovne moći zemljoradnika, dobrim žetvama, regulisanju zemljoradničkih
dugova, izvozu; izvođenjem javnih radova zapošljavao se deo varoškog
stanovništva i seljaštva. Kriza je nastupila s početkom drugog svetskog
rata manifestujući se u vidu nestašice sirovina, skoka cena namirnica,
pozivanja zanatlija na vojne vežbe, smanjenja kupovne moći stanovništva.
Na zanatstvo je negativno uticao i razvoj bespravnog rada i torbarenja.
Stari zanati su nestajali preko noći, a novi zanati (elektromenahičarski,
preciznomehaničarski, instalaterski i si.) pratili su sudbinu industrije.
Krojački zanat je bio pogođen širenjem konfekcijske proizvodnje. Fabrika
„Bata" u Borovu proizvodila je dnevno 20—30.000 pari raznih
cipela, koje je prodavala u preko 300 svojih prodavnica. Trgovci su
vodili borbu sa nelojalnom konkurencijom (pijace, nabavljačke zadruge,
strani trgovci, torbarenje, fabričke prodavnice, karteli šećera, itd.).
Borba za opstanak kvarila je poslovni moral (nelojalna reklama, lažne
oznake robe, kaliranje, podmićivanje, itd.).
Stari zanati su postepeno izumirali: terzijski, mutavdžijski, tkački,
krečarski, kačarski, kujundžijski i drugi. Masovna industrijska proizvodnja
uništavala je zanate koji su u nekim krajevima Makedonije, Kosova, Sandžaka,
još iz turskih vremena, imali dugu tradiciju. Razduženje zemljoradnika
nije moglo da ne pogodi zanatlije koji su bili važan kreditor zemljoradničkog
staleža. Fabrika obuće ,,Bata" ušla je u Jugoslaviju „nečujno,
tiho bez velike galame". Prvu prodavnicu je otvorila u Zemunu,
a zatim pustila pipke sve do Zagreba; napadnom propagandom i najneposrednijom
reklamom privlačeni su novi kupci. U Skoplju su „Batu" u
pazarne dane propagirali Cigani sa muzikom, gočevima i bubnjevima, talambasima.
Prihodi „Bate" su se odlivali van granica Jugoslavije, a
industrijskom obućom ugrožavano je 17.000 obućarskih i opančarskih radnji
sa oko 38—40.000 kvalifikovanih radnika.
Zanatsko zadrugarstvo se u Srbiji slabo razvijalo, jer je svest o korisnosti udruživanja bila na niskom nivou. U Savezu zanatlijskih zadruga je 1927. bilo učlanjeno svega 70 zanatskih zadruga (kreditnih, nabavljačkih, prerađivačkih).
Grosistička trgovina nije izdržala pritisak depresivnih činilaca u
vreme krize prepuštajući mesto bakalnicama i uopšte tipu sitne trgovačke
radnje.
O niskom nivou industrijalizacije govori podatak da je svega 17,5%
stanovnika živelo u gradovima, uglavnom onim do 10.000 stanovnika, iako
je za 22 godine došlo do porasta gradskog stanovništva i širenja gradskih
naselja. Taj rast je bio uslovljen ekonomskim, administrativnim i prosvetnim
uzrocima, kao i razvitkom vojne industrije. Godine 1921. Beograd je
imao 111.739 stanovnika, a Zagreb 108.674; deset godina kasnije stanovništvo
ova dva grada poraslo je na 238.775, odnosno 185.581, što je u slučaju
Beograda značilo porast od 113,7%, a Zagreba od 70,8%. Godine 1931.
Beograd se više nego udvostručio (238.775 stanovnika). Od „posavsko-dunavske
periferije Srbije Beograd je postao prestonica novoosnovane države."
Stekavši funkciju metropole, Beograd je postao jezgro nove države. Aktivno
stanovništvo se sastojalo od državnog činovni-štva, profesionalnih vojnika,
radništva, poslovnih ljudi, ljudi slobodnih profesija. Tempo rasta Beograda
je bio daleko snažniji do 1931. nego posle. Migracioni priliv stanovništva
je bio najsnažniji od 1922. do 1932. (11.394, odnosno 10.312 doseljenika
godišnje). Ovaj priliv je 1940. iznosio svega 4.870. Uzrok se nalazio
u usporenijim proizvodnim i ekonomskim funkcijama grada. Od 1919/1920.
do 1938. podignuto je u Beogradu 7.368 novih zgrada.
Beograd je ipak ostao grad niske gradnje koji je za dve decenije narastao
3—4 puta. Protivnici centralizma i suparničkih buržoazija ljubomorno
su gledali na njegovo narastanje, zaboravljajući da se radilo o prestonici
i gradu kojemu je trebalo dati što reprezentativniji karakter, kao centru
velike balkanske države. U njemu su se morale sagraditi vojne zgrade
(Glavni generalštab), zgrade ministarstva, parlamenta, zgrade velikih
novinskih kuća i štamparija; trebalo je povezati Beograd preko Save
sa Sremom i preko Dunava sa Banatom. Narodna skupština Srbije je više
od 100 godina bila osuđena da koristi razne privremene zgrade. Privremena
zgrada Narodne skupštine nalazila se u Konjičkoj kasarni 1920—1928,
a od 1931—1936. u Pozorištu na Vračaru sve dok nije osvećena nova zgrada
Narodne skupštine. Ovaj nesumnjivi uspon Beograda ipak je jednostrano
vezivati za „srpski ekonomski imperijalizam" jer se radilo
o jedinstvenoj prestonici Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije. Beograd
je i dalje ostao grad prizemnih kuća, neregulisanog saobraćaja, uskih
ulica, bez arhitektonski uobličenih trgova i pristupa rekama, s mnogobrojnim
divljim naseljima na periferijama, pa čak i u užem centru („Jatagan-mala"),
tako da više nego tendenciozno deluju kvalifikacije Rudolfa Bičanića
o „sjajnim luksuznim javnim zgradama", „mermernim palatama",
„velelepnim" prestoničkim kejovima, itd.
Godine 1931. Subotica je s okolnim naseljima imala 100.058 stanovnika.
Četiri grada imala su te godine između 50 i 100 hiljada stanovnika:
Sarajevo (78.173, prema 66.317 deset godina ranije), Skoplje (68.334,
prema 40. 666) Novi Sad (63.985, prema 39.122), Ljubljana (59.767, prema
53.294). Cifre otkrivaju naročito brz rast Novog Sada i Skoplja u toku
te decenije. Pomenute godine je osamnaest gradova imalo od 20.000 do
50.000 stanovnika, i to: Split, Osijek, Šibenik, Niš, Mostar, Bitolj,
Veliki Bečkerek, Sombor, Senta, Vršac, Velika Kikinda, Zemun, Kragujevac,
Trogir, Banja Luka, Pančevo, Karlovac, Maribor. Gradovi na jugu su gubili
stanovništvo, pri čemu se Bitolj smanjio čak za 41,2%. U istom desetogodišnjem
periodu naroči-to je porastao Kragujevac, koji je 1921. imao 15.643
stanovnika, a 1931. već 27.208, kao i Zemun, koji je od periferijskog
graničnog grada praktično postao deo glavnog grada (1921 — 18.528, a
1931 — 28.074 stanovnika).
Država je razvitak industrije štitila uvoznim carinama, jeftinim transportom,
nabavkom domaćih industrijskih proizvoda, ali je opterećivala istu robu
visokim taksama na račun potrošača i favorizovala strani kapital poreskom
politikom. Protekcionizam je sprovođen nedosledno: s jedne strane, vršen
je pritisak na strani kapital da modernizuje i proširi postrojenja u
Boru, Lozovcu i Trepči, a s druge su mu pre njihove rekonstrukcije,
davane povlastice, čime je učvršćivan njegov monopolski položaj.
Karakterističnu formu monopolističke organizacije kapitala predstavljali su brojni karteli (oko 100 uoči drugog svetskog rata), koji su kontrolisali cene na tržištu.
Država je bila vlasnik železnice (Kraljevina je posle ujedi-njenja imala oko 9.000 km železničke pruge uskog i normalnog koloseka). Preko državne industrije duvana, vojne industrije, eksploatacije dela rudnika, država je težila da poveća svoj udeo u jugoslovenskoj industriji snaženjem vlastite intervencije u privredi, što je došlo do izražaja posle ekonomske krize.
Bankarski kapital je u Srbiji bio usitnjen, a u Sloveniji pod kontrolom
liberalne buržoazije i crkve. Hrvatska buržoazija je do početka tridesetih
godina bila finansijski najsnažnija jer je držala u svojim rukama Prvu
hrvatsku štedionicu. Decentralizacija banaka u Srbiji, malih i finansijski
nejakih, karakterisala je bankarstvo ovog dela zemlje, nasuprot kome
su stvarane državne i povlašćene bankarske ustanove poput Narodne banke,
Državne hipotekarne banke i Poštanske štedionice. Dok se u Zagrebu nalazio
centar finansijskog kapitala usredsređen oko Prve hrvatske štedionice,
dotle se u Sloveniji i Dalmaciji razvio sistem štedionica koje su koncentrisale
celokupan nacionalni kapital. Po završetku prvog
svetskog rata zatečeno je u Beogradu 45 privatnih novčanih zavoda,
a u unutrašnjosti Srbije 87. Samo tri godine kasnije (1921) ovaj broj
se popeo na 48 u Beogradu a u unutrašnjosti Srbije na 100. Od privatnih
banaka samo se jedna mogla smatrati krupnom — Jadranska banka, sa 30
miliona dinara uplaćenog kapitala.
Industrijski, finansijski i strani kapital su se međusobno preplitali,
povezivali s državnim vrhom i stranačkim vodstvima, što im je omogućavalo
da kontrolišu privredni život i bitno utiču na ponašanje centara državne
i političke moći. Strani kapital je prodirao u rudarstvo i industriju,
podstican mogućnošću ostvarivanja ekstraprofita na osnovu jeftine radne
snage i bogatih sirovinskih nalazišta. Nezainteresovan za industrijski
razvitak Kraljevine i izvlačenje njenog društva iz zaostalosti, strani
kapital je nastojao da se konzerviraju postojeći odnosi, obezbedi vezanost
režima za državne ulagače i održi unutrašnja stabilnost, koja bi omogućavala
dalju ekonomsku i političku penetraciju i zadržavanje zemlje u političkoj
zavisnosti od Francuske i Velike Britanije, u čijem se vlasništvu nalazilo
najviše preduzeća i rudnika. Strane firme — francuske, britanske, američke,
švajcarske, belgijske, nemačke, italijanske i druge — ulagale su kapital
u Kraljevinu svesne njenih bogatstava (rudnih, hidroenergetskih, šumskih,
poljoprivrednih), i viška jeftine radne snage.
Strani kapital je iz Kraljevine izvlačio superprofite, jer nije morao mnogo
ulagati u rudarstvo i proizvodnju uopšte, naslanjajući se na jeftinu
radnu snagu. Raznim načinima dobijao je koncesije i povlastice. Zahvaljujući
jeftinoj radnoj snazi koje je bilo napretek, strani kapital je mogao
ostvarivati jednu od najjeftinijih proizvodnji. Nije mogao da ne utiče
na spoljnu i unutrašnju politiku Jugoslavije. Znao je kupovati svakog
onog ko mu je bio potreban, korumpirati aparat vlasti i podmićivati
novine.
Računa se da je u privredu Kraljevine investirano oko 10 milijardi
dinara stranog kapitala, od čega u industriju i rudarstvo 73,8%, ili
gotovo 3/4. Zahvaljujući tome stalno je povećavana proizvodnja olova,
cinka, bakra i gvožđa. Britanski kapital je eksploatisao Trepču, francuski
Bor, belgijski Majdanpek, francuski Trbovlje, belgijski aleksinačke
rudnike, italijanski dalmatinske rudnike. Sem u rudarstvo, strani kapital
je naročito ulagan u metalurgiju, hemijsku, šumsku i prehrambe-nu industriju.
S učvršćivanjem nemačko-jugoslovenskih odnosa sve se snažnije osećao
uticaj nemačkog kapitala.
U privredi Kraljevine strani kapital je bio zastupljen u sledećim procentima:
Švajcarska 19,5%, Engleska 16,4%, Ne-mačka 15,5%, Francuska 13%, SAD
7%, Italija 4,5%, Belgija 3,8%, Mađarska 3,7%, Švedska 2,8%, Holandija
2,1%. Moć stranog kapitala vidi se iz podatka da je on obuhvatao 60,3%
kapaciteta elektroenergije, 55,5% mrkog uglja, 76,1% proizvodnje šećera,
100% proizvodnje bakra i olova, 100% proizvodnje boksita, 70% jugoslovenske
pomorske tonaže, 98,2% proizvodnje pamučne pređe, 100% proizvodnje šibica.
Strani kapital je u industriji i novčarstvu međuratne Jugoslavije učestvovao
sa oko 60% celokupnog kapitala, što se već smatralo ugrožavanjem nezavisnog
razvoja države. Stranci su angažovali i svoj, nacionalni personal stručnjaka,
for-mirali posebna naselja, kolonije, otvarali svoje škole, itd. Fabrički
radnici su dovođeni iz Austrijé, Češke, Mađarske. Veliki broj kvalifikovanih
radnika u drvnoj industriji Bosne i Hercegovine, Slavonije, Slovenije
i Vojvodine takođe je bio stranog porekla (Austrijanci, Nemci, Rusi-emigranti).
Strani radnici i nameštenici su bili daleko bolje plaćeni, zbog čega
je ova kategorija radnika napadana preko štampe i prilikom javnih istupanja;
smatrala se „nacionalnim zlom".
Džinovsko englesko preduzeće „Selekšen trast kompani" (Se-lection
Trust Company) nastalo je spajanjem četiri jugosloven-ska rudarska
preduzeća: Trepča, Novo Brdo, Zletovo, Kopaonik. Centrala ovog trusta
se nalazila u v Velikoj Britaniji. Akcionarsko društvo — Topionica cinka
u Šapcu, uoči rata je planiralo kapacitet od 10.000 tona običnog i rafiniranog
cinka. Strani kapital je u Jugoslaviji zapošljavao više od polovine
rudara Jugoslavije. Ruda je izvožena i prerađivana u inostranstvu ili
prodavana na svetskom tržištu sirovina u neprerađenom obliku. U Jugoslaviji
je 1937. proizvedeno 350.000 tona bakra od čega je u zemlji prerađeno
samo 300 tona.
Broj električnih centrala se povećao, ali se nije radilo o centralama koje bi služile industriji već uglavnom o malim termo i hidroelektranama za potrebe stanovništva.
Za eksploataciju jugoslovenskih bogatstava pod povoljnim uslovima strani
kapital je dobijao koncesije, zahvaljujući vezama s vladajućim snagama,
protekciji i potkupljivanju odgovornih političara, o čemu su svedočile
mnoge afere, u kojima su učestovali, pored pripadnika dvorskih krugova,
predstavnici vladajuće birokratije i poslovni ljudi. Nikola Pašić je
ostajao nem pred cvetanjem korupcije, pasivan prema vinovnicima, među
kojima je bio naročito optuživan njegov sin Rade; Milan Stojadinović
je važio za političara koji se nije ustručavao od finansijskih malverzacija.
Pronevere, provizije, zloupotrebe službenih ovlašćenja, primanje mita,
stalna su pojava na stranicama štampe; sudski procesi znali su trajati
godinama i tiho se gasiti; skupštinske rasprave o aferama podsticane
su interpelacijama poslanika koji su zahtevali istrage i obrazovanje
anketnih i radnih grupa. Nosioci ovih afera su poticali iz redova poslovnih
ljudi nezavisno od nacionalnosti, najčešće povezanih sa strancima koji
su nemilosrdno eksploatisali narodna i državna dobra. U jednoj od najvećih
predratnih afera, tzv. „našičkoj aferi" 1934. godine akcionarska
društva (Na-šička A. D., „Podravina", „Gutman"
i „Slaveks") čiji su vlasnici, odnosno direktori bili stranci,
kupovala su u bescenje slavonsku hrastovu šumu i prodavala je po desetostruko
većim cenama u inostranstvu. „Afera Krivaja" za koju se čulo
1932. pokazala je, takođe, da je bosansko drvo prodavano po simbo-ličnim
cenama, zahvaljujući vladinim koncesijama strancima, čime je državi
prouzrokovana šteta od oko milijardu dinara. Razvijanje saobraćaja služilo
je povezivanju tržišta. Godine 1938. ukupna dužina pute va u Kraljevini
iznosila je 10.258 km državnih i 21.657 km banovinskih — sve u svemu,
31.915 km, s voznim parkom od 3.859 teretnjaka, 14.504 autobusa i 13.561
lakih automobila. Železnička mreža iznosila je preko 9. hiljada km (od
čega 7.316,4 km pruge normalnog i 1.943,5 km pruge uzanog koloseka).
Kraljevina je oskudevala u vagonima i lokomotivama, ali je svako povezivanje
zemlje i stvaranje jedinstvenog tržišta ometala slaba povezanost severnih
i južnih krajeva. Povezivanjem pruge Sarajevo — Višegrad sa prugom Stalać
— Užice 1923. otpočela je izgradnja novog jugoslovenskog železničkog
sistema. Pruga uskog koloseka Užice — Sarajevo počela je da se gradi
za vreme austrougarske okupaci-je, ali je dovršena tek 1923. godine.
Razvoj pojedinih banovina u međuratnom periodu uveliko su ometali slabi
putevi. Putevi vardarske banovine, neosigurani od bujica i izlokani,
bili su smetnja napretku i unapređenju trgovine. Skoplje nije imalo
dobre veze sa Bitoljem, Štipom, Prizrenom i Leskovcem. Izgradnja puteva
kulukom (Kriva Palanka — Varoš — Trgovište — Vranje) nije mogla da obezbedi
kvalitet, efikasnost gradnje i brže osposobljavanje komunikacija. Bogata
strumička okolina (duvan, pamuk, piri-nač, bostan) bila je usamljena
uz bugarsku granicu, bez železničkih veza, što se opravdavalo strateškim
razlozima, čime se smanjivala izvozna mogućnost tog kraja. Opoziciona
kritika u Narodnoj skupštini uzaludno je oživljavala ideju koja je poticala
iz turskog vremena o izgradnji železnice koja bi spajala Jadransko i
Crno More, najkraćim putem: Kumanovo — Kriva Palanka — Đuševo. Strumica
nije bila vezana sa glavnom železničkom prugom Beograd — Skoplje — Solim.
Moravska dolina, na drugoj strani, nije bila povezana sa Kosovom (putem
Medveđa — Tulare — Priština). Slabe veze su postojale i između dve susedne
banovine: vardarske i moravske putem Leskovac — Vranje, koji je takođe
bio više nego loš. Nije se vodilo računa ni o važnim putevima sa međunarodne
tačke gledišta, o vezi sa Grčkom, na primer, jer se jedva održavao put
Veles — Gradsko — Sv. Đorđe.
U pomorskom saobraćaju nalazila su se 262 broda, s ukupno 403.661 tona
nosivosti, više nego 1921. kada je bilo 248 brodova, s ukupno 304.448
bruto registarskih tona. Na jedra je plovilo 77 brodova, s ukupno 12.986
tona nosivosti. Rečna plovidba raspolagala je s 2.072 broda, uključujući
remorkere, šlepove, drvarice, čija je ukupna nosivost bila 440.134 tone.
U civilnoj vazdušnoj plovidbi eksploatisano je 12 aviona.
Koristeći se privrednim poletom posle rata, vezama s državnim aparatom
i stranim kapitalom, a na drugoj strani viškom jeftine radne snage i
prirodnim bogatstvima zemlje, srpska buržoazija doživljavala je uspon,
izazivajući zavist suparničkih buržoazija drugih naroda, posebno hrvatske.
Od sitnih bankara i industrijalaca, trgovaca koji su tezaurisali kapital
nastajalo je građanstvo s većim prohtevima, novim stilom življenja,
koje se sve više ugledalo na način života strane buržoazije. Ono je
investiralo u nove pogone i poslove, ali sve više i trošilo, školovalo
decu u inostranstvu ili domaćim ekskluziv-nim zavodima, gradilo letnjikovce,
prikupljalo nakit, slike, staro oružje, izdvajalo se u klubove, kupovalo
zemljišne posede. Davalo je ton nepomirljivosti političkim i ustavnim
borbama ovog perioda, vođenim između HSS i srpskih partija, sarađujući
s hrvatskom buržoazijom, koja je preuzela vodstvo nad tom nominalno
seljačkom strankom u borbi za novu podelu vlasti sa srpskom buržoazijom.
Hrvatska buržoazija — finansijski snaž-na, vezana za životnu tradiciju
Srednje Evrope, izmešana s hrvatskim veleposednicima, aristokratski
nadmoćna zbog ose-ćanja da je po poslovnoj umešnosti, manirima i životnom
stilu iznad „homo novusa" u svetu novca i finansijskih
poslova — gledala je s nespokojstvom na ekonomsko jačanje srpske buržoazije
zahvaljujući njenom monopolu na vlast i politiku do 1939. godine trudeći
se da joj moć ograniči i iznudi podelu uticaja na ravnopravnim osnovama
— onoliko koliko je to bilo moguće u okviru postojeće države.
Zbog živog sećanja na epidemije koje su napravile pomor među srpskom
vojskom i stanovništvom 1914—1915. godine, u zdravstvenoj politici Kraljevine
SHS naglasak je stavljen na preventivnu medicinsku službu. Godine 1921.
uređena je delatnost oblasnih sanitetskih uprava za Srbiju i Crnu Goru,
kao i okružnih i sreskih sanitetskih uprava. Centralni higijenski zavod
je osnovan 1924. u Beogradu. Prvih godina posle
1 ujedinjenja osnovane su i brojne zdravstvene ustanove: za dezinfekciju,
bakteriološke stanice, antituberkulozni dispanzeri, stanice za borbu
protiv alkoholizma; otvaraju se školske poliklinike, dispanzeri za majku
i dete, laboratorije za tropske bolesti (u Beogradu), epidemiološki
zavod (u Nišu). Od septem-bra 1919. redovno je izlazio mesečni časopis
Glasnik Ministar-stva zdravlja. Za stručno usavršavanje pomoćnih
medicinskihkadrova prelom je učinjen otvaranjem laborantske škole, škole
za vojne lekarske pomoćnike i škole za nudilje.
Naučni i organizacijski rad na preventivnoj zdravstvenoj službi preuzeo
je na sebe novoosnovani Centralni higijenski zavod u Beogradu, snabdeven
potrebnim uređajima uz pomoć Rokfelerove fondacije. Postajući središte
celokupne zdravstvene službe u Kraljevini SHS, Centralni higijenski
zavod je rukovodio svim higijenskim zavodima u zemlji. Obuhvatao je
— preko odgovarajućih unutrašnjih organizacionih jedinica — poslove
dijagnostike, serovakcina i ispitivanje vode. S vremenom je preuzeo
poslove zdravstvenog prosvećivanja, zdravstvenog ispitivanja sela i
pripremanja pomoćnog osoblja za službu u socijalno-medicinskim ustanovama.
Zavod je uključivanjem u svoj sastav ranije osnovanih zdravstvenih ustanova
(Bakteriolo-ška laboratorija, Institut za socijalnu medicinu, Laboratorija
za tropske bolesti — nazvana kasnije Parazitološko odelenje — Državna
hemijska laboratorija) uveliko razgranao i centralizovao najraznovrsnije
službe medicinske službe i zdravstvene delatnosti.
Sa završetkom prvog svetskog rata u Kraljevini SHS su nastavili rad
predratna dobrovoljna društva za socijalnu i zdravstvenu pomoć (Društvo
za potpomaganje i vaspitanje sirotne i napuštene dece, Društvo i Dom
za gluvonemu i šlepu decu, Društvo za čuvanje narodnog zdravlja, Materinsko
udruženje i Dom za nahočad, itd.), a ponikla su i mnoga druga, rukovođena
socijalno-humanitarnim i zdravstvenim ciljevima. Tako je godine 1920.
obnovilo rad društvo „Srpska majka", osnovano 1910. sa zadatkom
„da uputi neku majku higijeni i nezi odojčadi, da tako smanji
smrtnost odojčadi, i da materijalno pomaže sirotu majku", finansirajući
svoj rad dobrovoljnim prilozima i poklonima, a uživajući jedno vreme
i pomoć opština. Nova društva preuzimala su na sebe brigu za porodice
pogođene u ratu, posebno one koje su izgubile hranioce, za ratnu siročad,
invalide sa izgubljenom radnom sposobnošću.
Početkom 20. veka na području koje je od 1918. zahvatala Kraljevina
SHS dolazio je jedan lekar na oko 10.000 stanovnika.
Najvažnije nastavno- naučne ustanove u Kraljevini SHS bile su Medicinski
fakultet u Zagrebu, Medicinski fakultet u Beogradu i Medicinski fakultet
u Ljubljani sa svojim institutima i zavodima, osnovani 1918—1920. Pošto
nijedna jugoslovenska pokrajina do 1918. nije imala medicinski fakultet,
budući lekari su se školovali na stranim medicinskim školama: austrougarskim,
ruskim, francuskim, nemačkim, švajcarskim, italijanskim i drugim. Medicinski
fakultet Univerziteta u Beogradu osnovan je 1920, čime je ostvarena
inicijativa dr Viadana Đorđevića i profesora javne higijene i sudske
medicine beogradske Velike škole dr Milana Jovanovića Batuta s kraja
prošlog veka. Među osnivačima najviše medicinske ustanove u Srbiji nalazili
su se prof, dr Milan Jovanović Batut, istaknuti hirurg, dr Vojislav
J. Subotić i prof, dr Đorđe Jovanović. S Medicinskim fakultetom u Beogradu
1920. razvijali su se i novi zavodi i instituti: Sudsko-medicinski zavod,
Anatomski institut, Patološki institut, Histološki i fiziološki institut.
Đorđe Nešić je unapredio proučavanje očnih bolesti (veliki očni magnet),
a neumorni lekar iz timočkog kraja Koča Todorović, čovek iz naroda,
sav posvećen svojim bolesnicima, uticao je svojim radom lekara, organizatora
i naučnika na razvoj infektologije.
Pored medicinskih fakulteta institucionalna mreža naučno-istraživačkog
rada počivala je na najrazvijenijim bolnicama i malobrojnim specijalizovanim
ustanovama. Najistaknutiji lekari iz razvijenijih medicinskih centara
upućivani su u pozate naučnoistraživačke centre u Evropi (u Francusku,
Austriju, Čehoslovačku, Nemačku i druge zemlje). Kadar naučnika poticao
je iz reda univerzitetskih nastavnika i mlađih istaknutijih lekara koji
su dobijali pomoć radi specijalizacije i usavršavanja od Higijenske
sekcije Društva naroda i Rokfelerove fondacije.
Kao i u drugim oblastima života, tako je i u ovoj postojala nejednakost
zdravstvene organizacije i kulture u pojedinim jugoslovenskim pokrajinama.
Neke od njih su bile medicinski emancipo vane i posedovale zdravstvenu
službu koja se približavala evropskom prošeku, dok su druge čamile u
zaostalosti, prepuštajući se starinskim običajima, pa čak i vradžbinama,
seoskim travarima i vidarima, raznim samoucima za prelome, savetima
nadrilekara. U tim pokrajinama najteže stanje je vladalo na Kosovu i
Metohiji, Sandžaku, delovima Bosne, Crne Gore i Srbije. Usled sastava
zemljišta, klimatskih uslova, vodenih taloga, čestih suša, sastava vode,
baruština, itd. u mnogim krajevima su se zadržale posebne bolesti ljudi.
Masovno su bile rasprostranjene tuberkuloza, malarija, trahoma. Za delove
Makedonije je bila karakteristična malarija koja je sa drugim boleštinama
davila ljude. Malarija je bila najrasprostra-njenija oko struškog polja,
u Pelagoniji, Monospitovskom polju kod Strumice, u krajevima u kojima
se proizvodio pirinač, jer su proizvođači morali da rade u vodi (oko
Kočana), na ivicama Skadarskog jezera (blata) u Crnoj Gori, u Pančevačkom
ritu, itd.
Zdravstvenu zaštitu u Kraljevini SHS karakterisao je tripartitni sistem
organizacije zdravstvene službe: zadovoljavanje zdravstvenih potreba
korišćenjem usluga kod lekara koji su održavali privatnu praksu; u okviru
službe zdravstvene delatnosti socijalnog osiguranja i preko javne državne
zdravstvene službe. Jugoslovensko agrarno društvo, kulturno zaostalo,
sa velikim brojem gazdinstava osuđenih na naturalnu privredu, nije imalo
ni stečenih navika ni mogućnosti da se u slučaju bolesti obraća za zaštitu
i lečenje privatnim lekarima. Ovih je uostalom bilo jako malo, sa ordinacijama
raspoređenim uglav-nom u varošima i gradovima, većim i naprednijim selima.
Zdravstvena delatnost socijalnog osiguranja razvijala se kao autonomna u sistemu zdravstvene zaštite. Pravo radnika na zdravstveno osiguranje u celoj zemlji izjednačeno je 1922. godine, kada su različite vrste osiguranja spojene u jedan jedinstven sistem. Posle ujedinjenja aktivni osiguranici su činili samo 0,42% ukupnog stanovništva, ali je već 1939. godine socijalnim osiguranjem bilo obuhvaćeno oko 7,5% od ukupnog stanovništva.
Što se tiče državne zdravstvene službe, ona je od ujedinjenja usmeravana
na razvoj jedinstvenog sistema zdravstvene zaštite, s naglašavanjem
preventivno-higijenske i socijalno-medicinske delatnosti, što je uopšte
bila odlika zemalja sa pretežno agrarnim stanovništvom i specifičnom
nacionalnom medicinskom patologijom. Ostvarenje zdravstvenog programa
i zadovoljavanje zdravstvenih potreba stanovništva Kraljevine uveliko
je bilo uskraćeno društveno-političkim, socijalno-ekonomskim i zdravstvenim
prilikama karakterističnim za novostvorenu državu, naročito za kategorije
siromašnog seljaštva i nekvalifikovanih radnika. U Kraljevini je, ipak,
u ovoj oblasti došlo do značajnog poleta u izgradnji zdravstvenih ustanova
preventivno-higijenske i socijalno-medicinske namene. Stvoreni su mnogobrojni
specijalizovani dispanzeri, domovi zdravlja, higijenski zavodi, zdravstvene
stanice, lečilišta, oporavilišta i bolnice; postavljena je i organizovana
mreža bakterioloških stanica i specijalizovanih dijagnostičkih laboratorija;
došlo je do zna-čajnog proširenja proizvodnje lekova, seruma i vakcina;
otpočela je njihova industrijska prizvodnja i masovnija primena.
U propagandi i organizaciji preventivne medicinske službe i održavanju
ravnoteže između te službe i „kreativne medicine", posebna
uloga je pripala prof, dr Milanu Batutu i načelniku službe preventivne
medicine dr Andriji Štamparu, „oduševljenom i preduzimljivom mladom
zagrebačkom lekaru". Za ime Štamparevo vezano je formulisanje socijalno-medicinske
politi-ke, organizacije zdravlja i medicinskog obrazovanja. Između dva
svetska rata u Jugoslaviji je izgrađen „model" regionalno-pokrajinskih
centralnih higijenskih zavoda u kojima se ostvarivala odgovarajuća istraživačka
delatnost vezana za zdravlje. Izgrađeni model je davao mogućnost da
se povežu svi upravni oblici zdravstvenog rada, epidemiološke službe,
industrijske medicine, bakteriologije, parazitologije, medicine rada,
higijene, ishrane, zaštite majke i deteta, itd. sa naučnim istraživanjem.
U teorijskom i praktičnom smislu, postojeća organizacija uspela je da
primeni preventivno-higijenska i socijalno-medicinska shvatanja koja
su odgovarala agrarnoj zemlji. Model zdravstvene zaštite koji je postavio
Andrija Štampar polazio je od načela: pravo na zdravlje i odgovornost
države za zdravstvenu zaštitu naroda, jedinstvo medicine (preventivne
i kurativne), primena naučnih metoda u medicinskoj praksi i aktivna
saradnja naroda. Štampar je, kao što istoričari medicine često navode,
ozakonio ideju o važnosti privatne zdravstvene zaštite u kojoj je „vodeće
mesto, kao nosilac i realizator programa, imao socijalno-medicinski
obrazovani lekar opšte medicine".
U razvoju zdravstva zapažena je tendencija da se zdravstveni medicinski
problemi shvataju kao društveni i ekonomski fenomeni, što je pozitivno
uticalo na programe i orijentaciju naučnoistraživačkog rada. Stoga je
i krug istraživača uključenih u medicinska istraživanja proširivan i na
naučnike iz oblasti prirodnih nauka, sociologe, antropologe i tehnologe
raznih profila. Medicinska istraživanja u razdoblju između dva svetska
rata obostrano su se prožimala što je podsticalo razvitak prirodnih i
društvenih navika.
Na tim načelima izgradila se zavidna zdravstvena mreža Kraljevine Jugoslavije
koja je uoči rata obuhvatila 180 državnih, autonomnih i drugih bolnica,
s 27.419 postelja, i 304 higijenska zavoda i doma narodnog zdravlja. U
okviru ove zdravstvene službe radili su centri za zaštitu školske dece,
antituberkulozni dispanzeri i bakteriološko-epidemiološke ustanove. I
pored naglog razvitka zdravstvene službe i postignutih rezultata, ogromna
masa stanovništva je ostajala van sistema zdravstvene zaštite, zbog ograničenog
broja lekara, nedovoljnog broja zdravstvenih ustanova i siromaštva građana
nesposobnih da plaćaju bolničko lečenje ili preglede u privatnim lekarskim
ordinacijama.
PROČITAJ
/ PREUZMI I DRUGE SEMINARSKE RADOVE IZ OBLASTI:
|
|
|
|