|
Helenizam i Islam
Pošto je Aleksandar stupio na
vlast 336. stvorio je prostrano kraljevstvo koje je proširillo ogroman
uticaj grčke u svetu. Posledica suparništva posle Aleksandrove smrti 323.
godine pre nove ere bila je podeljena na 3 odvojena kraljevstva : Ptolomejsko,
Seleukidsko i Makedonsko - od kojih je svako imalo moćne gradove sa raznorodnim
društvima. Na taj način širenje helenističke prevlasti značilo je nametanje
uticaja grčke kulture na prostranoj teritoriji. Ipak, one su takodje prihvatile
snazne tradicionalne kulture starosedeoca kako bi zajedno stvorile bogato
i raznorodno društvo. U središtima kulture helenističkog sveta pojavljivale
su se akademije, koje su podsticale na strastvene rasprave o temama širokog
raspona. Izmedju ostalog, pokrenuta su istrazivanja umetnosti, knjizevnosti
i arhitekture iz kojih su se razvili kanoni grčkog uticaja. Stari Grci
su prvi poznati narod koji je praktikovao analitičko mišljenje, i koji
se suočavao sa filozofskim pitanjima koja su i danas otvorena. Dualizam
sveta i ljudsko mesto u tom svetu postali su trajna tema njihove umetnosti.
Razorni ratovi vodjeni duze od sedam vekova nepraestano su oblikovali
grčku kulturu i umetnost. Uobičajna su bila putovanja i trgovina, raširenom
mrezom puteva širom Male Azije i Sredozemlja. Razmene i osvajanja su donosile
nove uticaje kojima su se grčki umetnici divili i koje su upijali, a isto
tako je i grčka kultura delovala na kulture dalekih zemalja.
“Helenistička kultura nametnuta
na teritorijama koje je jos Aleksandar osvojio, je samo površna i ograničena
od strane urbane populacije. Ruralno stanovništvo je ostalo svesno kulturne
i rasne razlike u odnosu na osvajače” navodi Filip Hiti u svom delu
„Istorija Arapa“, iz čega izvodimo zaključak da je helenizam pored teritorijalnog
osvajanja Istoka imao uticaj i u formiranju kulture i kulturnog izražavanja
samog naroda na Istoku. Očigledno da je visoka kultura grčke retorike,
filozofije i prava, uticala na centre velikih gradova, baš kao što se
visoka kultura obično i javlja u društvu. Ali upotreba grčkog kao jezika,
iako oštećen određenim lokalnim dijalektima, kao i prilagođavanje grčkih
mitova, bogova i slika u lokalne svrhe, su bili sastavni deo seoskog paganizna
širom Bliskog Istoka. Zabluda helenizma kao urbanog fenomena, počiva na
neuspehu da se istrazi višeznačnost reči “Hellenismos”, njenog oznacavanja
“paganizma” generalno, što potvrđuju ruralna mesta gde se u vidu lokalnih
kultova raširio i zadržao. Grčki Panteon je ojačao ruralni paganizam,
služeći kao paradigma i predstavljajući nejasno I nepoznato božanstvo,
u univerzalno prepoznatljivoj formi grčke mitologije.
Islamska religija, kojoj broj pripadnika
nesumnjivo ne opada u 7.veku, ne spada u pagansku religiju koja se ne
oslanja na usmenu tradiciju, već spada u religiju pisma. Pored pisane
doktorine, što je svrstava u religiju teksta, ova religija, kao i hrišćanstvo
i judeizam, se od paganskih religija razlikuje po tome što njeni pripadnici
veruju u jednog Boga. Njihov monoteizam se razlikuje od verovanja antičkih
naroda u Panteon grčkih 360 bogova.
Islam predstavlja najmlađu veru među
velikim svetskim religijama, a zauzima drugo mesto u svetu po broju pripadnika
(1,3 milijarde), ali veličanstveno prvo mesto po brzini širenja. Širenje
na istok odvijalo se jako brzo – od 711. pripadnici ove vere su pod svojom
vlašću već imali deo srednje Azije, a stigli su i do severnih granica
Indije.
Islam, što na arapskom znači- „pokornost Božijoj volji“ se zasniva na
veri u jednog Boga (Alaha, koji predstavlja Boga u arapskom svetu) i Muhameda,
kao izabranog verovesnika, kao poslednjeg i konačnog Proroka.
Čini se, međutim, da je opšta saglasnost istoričara ,da su muslimanske
trupe bile u stanju da postignu takav uspeh ubrzo nakon smrti Proroka,
i delom zbog toga što je helenizacija na Bliskom Istoku bila u suštini
površna. Brzo širenje nove vere dovelo je do vojnih osvajanja tokom kojih
su u roku od jedva stotinu godina, Arapi uspeli da zauzmu već postojeće
napredne civilizacije. Stotinu godina nakon Prorokove smrti, na južnim
francuskim granicama je došlo do bitke kod Poitiersa 732., kojom je zaustavljen
muslimanski prodor u Evropu.
Muslimani, kao i Hrišćani i Jevreji, poreklo svoje religijske tradicije
vezuju za jednog istinitog boga. Ove religije su „avramovske“, monoteističke,
što upućuje na njihove zajedničke korene. Pripadnici tih religija veruju
u jednog boga i veruju da je Avram (Ibrahim ili Abraham) njihov zajednički
predak. On je jedan od centralnih ličnosti islama i judeizma, a takođe
uživa i veliko poštovanje kod Hrišćana.
Avram, u Kuranu, je važan za muslimane zato što je i on poslanik, kao
Muhamed. Njegovo ime se vezuje za Kabu, Sveto mesto svih muslimana (oni
se mole u pravcu Kabe u Meki, za koju se veruje da vodi poreklo od Ibrahima
i Ismaila, sina njegovog). Kuran tačno kaže da Ibrahim nije bio ni Jevrejin
ni Hrišćanin, već se, zajedno sa Adamom, Mojsijem i Isusom spominje kao
jedan od verovesnika. On je važan za islam ne samo kao prorok, već kao
i otac Ismaila, prvorođenog sina. Prema muslimanskim izvorima Ibrahimova
poruka je bila ista kao i Muhamedova, ali je vremenom iskvarena od strane
Jevreja. Mnoge priče o Ibrahimu u islamskoj tradiciji dolaze iz drugih
izvora a ne iz Kurana, gde se mogu uočiti neke paralele sa Mojsijevim
životom. Ibrahim, kao utemeljitelj Kabe, zauzima veoma važno mesto u jednom
od pet stubova Islama (npr Hadž-hodočašće u Meku). Drugi stub islama čini
molitva Salat, koja se izvodi pet puta dnevno i uključuje delove koje
se odnose na blagosiljanje Ibrahima. U Islamu sledbenici, kao i u judeizmu
i hrišćanstvu, veruju da se Avram usprotivio očevim idolima i da ih je
uništio. Tako je postao monoteista i pozvao svoju zajednicu da, umesto
u idole, veruju u jednog boga. Odatle potiče verovanje u jednog boga,
što ove religije čini monoteističkim, kao i zbog uloge i značaja koje
Avram ima u njihovim svetim knjigama i verovanjima- tzv. Avramovske religije.
Muhamed je stvorio državu u kojoj su uloge svetovnog vladara i verskog
poglavara bile sjedinjene u jednoj osobi. Nakon njegove smrti 632. godine
počinju prve nesuglasice oko određivanja punopravnog naslednika. Nezadovoljsvo
zbog postepene dominacije političke dimenzije, u odnosu na religioznu,
i borba oko nasleđivanja bili su osnovni uzroci podela u islamu. Sunitska
većina je smatrala da Muhamed nije odredio naslednika, dok je Šiitska
manjina verovala da je Muhamed odredio Alija, svog rođaka, za onog koji
će ga naslediti. Prema Sunitskom shvatanju, Halifa je trebao da bude politički
vođa zajednice, bez pretenzije da zauzme mesto Proroka, dok su Šiiti smatrali
da je vođstvo islamske zajednice, trebalo da ostane u Prorokovoj kući,
a njegovi potomci trebalo je da budu versko-političke vođe, Imami zajednice.
Islamska zajednica je bila organizovana kao halifatska država. Zadatak
svakog Halife bio je da brani i širi veru i osigura da se društvom upravlja
po Božijem zakonu. Halifi su svoju misiju smatrali džihadom ili aktivnom
borbom protiv zla i širenjem Muhamedove poruke monoteizma i pravednosti.
U vreme kada se varvarska Evropa nalazila na izuzetno niskom stupnju razvoja,
rađao se novi pokretač svetskog razvoja, islamska civilizacija. Teritorijalnim
širenjem Halifata, u njegovom sastavu su se našli različiti narodi, što
je dovelo do sinteze kulture, umetnosti i nauke.
Svoju umetnost preuzeli su od već ustanovljenih kultura – posebno vizantijske
na zapadu i sasanidske na istoku, kao i helenizma koji je na tim prostorima
već bio ukorenjen. Iz takvog prožimanja je ubrzo proistekao prepoznatljivi,
originalni i individualni umetnički jezik. Kako je islamski umetnik prvenstvano
vernik, pogrešno bi bilo njegova izražajna sredstva analizirati isključivo
u okvirima estetike. Čovek je sluga Božiji, pa stoga mora izbegavati savršeno
prikazivanje prirode, umesto toga samo ukazuje na njeno fragmentalno tumačenje.
Nije, i pored toga, neuobičajno da se u minijaturi pojavljuje nekoliko
perspektiva, pa se ona zbog toga čini nepravilnom, ukazuje na nedovršenost
dela ili mogućnost tek delimočnog prikaza.
Naročito je značajan doprinos Persijanaca, čije su kultura, umetnost,
književnost i filozofija bili na visokom stupnju civilizacijskog razvoja.
Organizovano je prikupljanje i prevođenje grčkih rukopisa.
Budući da je Kuran, muslimanska sveta knjiga, sastavljena na arapskom
jeziku, i da mu sam naziv znači “reč Božija”, važnost arapskog pisma je
bila velika kako u umetnosti, tako i u književnosti. Prvi štampani Kuran
pojavio se tek 1787. u Sankt Peterzburgu. Vera, u svakodnevnom životu
muslimana, ima tako veliku ulogu, da se češće iskazuje pisanim nego likovnim
sredstvom, jer je to u javnom iskazu zabranjeno – da istinsku ikonografiju
muslimanskog sveta predstavlja visoko dekorativna kaligrafija. Kroz vekove
razvijale su se različite vrste pisama.
Što se, pak, tiče kaligrafije, temeljna važnost koja se pridaje arapskom
(jeziku Kurana) prepoznaje se u pomnom proučavanju i razvijanju raznih
vrsta pisama – od kurzivnog do kufskog – te krasnopisu upotrebljenom u
prvim rukopisima Kurana.
Helenizam je odigrao neopozivu ulogu u pomaganju Arapima da otkriju smisao
sopstvenog nacionalnog indetiteta.
Arapski paganizam ,koji je povezivao različita plemena, širom upotrebom
arapskog jezika vidno je olakšao međusobnu komunikaciju. Jedna od najraširenijih
i autentičnih formi muslimanske umetnosti je kaligrafsko arapsko pismo.
Jedna od karakteristika islamske umetnosti je odsutnost skulpture i figurativne
umetnosti uopšte. Arapski jezik je napredovao u oblastima u kojima je
on bio zastupljen još i pre Muhameda, dok je grčki preuzeo ulogu jezika
muslimanskih birokrata, gde je pre njega bio u upotrebi standardni jezik.
Papairus, pornađeni dokument iz malog grada Nessana u Negev pustinji,
glavni je pokazatelj grčke zastupljenosti u umajadskoj umetnosti. Dokument
nađen na ovom područiju iz 685. je jedan od poslednjih sačuvanih dokumenata
grčkog pisma iz Nessana. Pronađeni su još neki pisani dokumenti, konkretno
rekonstruisani kao entagia, i predstavljaju dvojezična pisma na grčkom
i arapskom. Ipak, nijedan dokument, koji je sačuvan, nije isključivo na
arapskom, osim pojedinih delova koji su isključivo zabeleženi arapskim
pismom. Takve izuzetke čine - lična imena. Računovodstvene procedure i
terminologija su većinom sačuvane na grčkom.
Sam Kuran nas informiše o tome da je Muhamed imao negativan stav o idolima,
iz čega proističe da je koršćenje figure, slikovnog prikaza religijskih
ideja, predstavljali najveće svetogrdje. Umetnost koja je nastala u inspiraciji
islama u osnovi je dekorativna umetnost. Islamska religija u umetnosti
nema nikakvog razloga da predstavlja ljudske likove, jer muslimani veruju
da je Bog jedan i bez pomagača. Upletene dekorativne šare rane islamske
umetnosti su očigledan odgovor na Prorokove zabrane. To je namerno odbacivanje
grčke prošlosti u vidu monoteističkih načela. Snažnom reakcijom protiv
helenizovanog antropomorfizma arapskih pagana, muslimani izražavaju svoju
težnju ka idealima koji predstavljaju Prorokova dela, a ne njegovu ličnost.
I na taj način je došlo do postepenog usvajanja helenske baštine.
Među najranijim arhitektonskim ostvarenjima muslimanskih osvajača koji
su se nastanili u Palestini i Siriji, bio je niz građevina poznatih kao
“pustinjski zamci”. Bili su to utvrđeni vojni tabori, palate, lovački
paviljoni, citadele i radionice, koji su bili raspoređeni na prostranom
području koje danas zauzima pustinja koja se pruža kroz Siriju, Jordan
i Palestinu. S kraja umajadskog razdoblja, oko 750.godine, nove građevine
pokazuju način na koji su kasnoantiški uzori vizantijskih zgrada prilagođeni
promenljivim potrebama i zahtevima islamskog društva. Upečatljiv primer
pruža paviljon sa kupatilom u palati Kus al Amra (724-743.) u jordanskoj
pustinji. Građevina ima 3 kupole, zasvedene dvorane, siroke I prostrane,
iako spolja deluje zbijeno. Unutrašnjost se sastoji od velike sobe za
prijem sa apsidom u kojoj je sedeo halif, a sa obe strane se nalazio po
jedan alkovn (odeljenje predvidjeno za spavanje koje ne prima direktnu
svetlost, vec iz drugih prostorija ,putem staklenih vrata I prozora, tj,
udubljenje u sobi sa posteljom). Ukrasi na zidovima su slike rađene u
temperi (fresco tehnika je tada bila nepoznata), a na njima su prikazani
vladarevo krunisanje (uz 6 velikih antičkih kneževa), prizori iz lova,
kupanje u kupkama, akrobate i plesačice. Reč je o vizantijskom provincijskom
stilu sa nekim koptskim osobinama. U kupatilo se ulazi kroz malenu prostoriju
nadkrivenu kupolom, ukrašenom slikama noćnog neba. Važnost ovog paviljona
je u raznovrsnosti i retkosti njegovog ukrasa, jer će, kada se umetnička
teorija jednom kodifikuje, islamske zidne slike postati izuzetno retke.
Reprezentativne slike oslikane su veselim bojama ali sa napuštenom senzualnošću.
Tokom veka ili od Prorokove smrti, muslimanski lideri, koji su ovde predstavljeni
kao kneževi, očigledno su se prepustili uživanjima u gledanju ilustracija
nagih žena, divljih i pitomih životinja kao i scenama iz grčke mitologije.
Helenistička inspiracija dekoracije na zidovima zamka al-Amre, je naglašena
uz pomoć ispisanih grčkih imena na nekim od prikazanih figura.
Slike pustinjskog zamka ne pokazuju čak ni tragove nepristojnosti ali
svakako jesu u suprotnosti s islamskim načelima ali su u skladu sa kulturnim
nasleđem regiona.
Ono što možemo videti u Amri je lokalni helenizam. Dionisije koji se pojavljuje
na zidovima Amre je arapska varijanta Dionisija u vidu Nabate-a, Dionisija
kojeg je Nonos doneo u Arabiju, kao i Dionisija sa Sephoris mozaika. Amra
nije ni primer muslimanske tolerancije kao ni tajnih ili zabranjenih zadovoljstava.
Jednostavno ona je primer sopsvenog muslimanskog sveta.
Oleg Grabar, najsuptilniji tumač Amrinih slika, potvrdio je i objasnio
lokalni karakter svojih motiva u studiji o scenama iz lova. Grabar nije
mogao da pronađe paralelu u kombinovanju kompozicije i forme slika iz
Amre i obimnog repertoara sa scenama lova iz antičkog sveta. Ne postoji
ništa slično u Plazza Amri i Konstatinopolju ili u mestima na prostorima
od Španije do Sirije, ali svaka od scena može se lako objasniti u smislu
normanske kulture samog regiona.
Rana arapska poezija pruža neke od paralela o predstavama divlje stoke.
Pravi karakter Amra slika, u kojima je grčki vizuelni jezik imao za zadatak
da podseti na arapski način života, nije ga mogao bolje opisati.
Pored ovih sačuvanih zidnih slika u Amri, iskopavanja severno od Mariba
uspešno su rezultirala još jednu u nizu sličnosti islamske umetnosti sa
helenističkim nasleđem. Grad Fav koji leži u centru čuvene kraljevine
Kinda, nama je poznat na osnovu literature. Mnogo toga je opstalo u ovom
nesumnjivo arapskom gradu iz helenističko-rimsog perioda. Zidne slike
iz Fava, proizvele su jednu od najtraženijih slika rimsko-vizantijskog
Istoka, koje su došle do izražaja u moderno doba. Slike konstruišu jedan
model na kome je predstavljen ugledni lokalni građanin, krunisan od strane
mladića koji stoje sa obe njegove strane. Njegova glava ovenčana je grožđem
koje prekriva dobar deo lica. Lice, neobično ovalnog oblika, izraženo
je krupnim očima i savijenim brkovima. Njegovo ime napisano je na margini
u Musnad skriptu. Kada se naziv dešifruje dobijamo oznaku Zaki, što može
u ovom slučaju da predstavlja samu osobu koja se kruniše. Ove predstave
u društvu u kojem je antropomorfizam od fundamentalnog značaja, dramatično
pokazuju stepen grčkog uticaja. Antropormofizam je preuzet iz grčke tradicije
ali su lica i figure izrazito lokalne. Buketi grožđa nesumljivo predstavljaju
još jedan grčki uticaj koji se odražava putem sveprisutnog i široko prihavćenog
boga Dionisa. Cela ideja poštovanja je od lokalnog značaja. Na ovaj način,
sa atributima koji su očigledno božanski i sa figurama u svešteničkim
odorama, ona su ništa manje arapska transformacija grčke institucije javnog
dobročinstva, sa svim pratećim počastima raskošnog dobrotvora svoga grada.
Ovde u centru arapskog poluostrva, helenizam je poslužio kao inspiracija
za sećanje na lokalni prosperitet i kulturu.
Podjednako je zapanjujuć izgled grčko-egipatsog boga Hipokrata s duplom
krunom na glavi. Njegovo prisustvo u Favu se možda reflektuje na aktivnost
trgovanja u gradu, a isto tako to može izazvati sikretičku podkulturu
kasne antike, nama najpoznatijom na osnovu Hermesovih rasprava. Kao god,
ispravno tumačenje ovih figura stavlja grad Fav u centar helenističkog
paganizma. Ipak svuda po gradu je sačuvan fundamentalni semitski karakter,
njihovi grafiti su podjednako rečiti kao natpisi. U Favu se nalaze preteče
rastućeg arapskog paganizma u periodu od tri veka Amr ibn Luja.
One su se sastojale iz antropomorfnog politeizma favskih pagana, ali to
nije bio helenizam u smislu upotrebe grčkog jezika ili asimilacije svih
grčkih božanstava.Upotreba mozaika kao dekoracije nije bila dugog veka
u muslimanskom svetu. Poznato je i to da su Muslimani koristili podne
mozaike, i oblagali zidove obojenim mermerom ili keramičkim pločicama.
Dekorativnu tehniku mozaika od staklenih pločica koristili su za ukrašavanje
najsvetijih i najvažnijih islamskih građevina.
Kupola na steni u Jerusalimu (687 – 691), umajadska Velika džamija u Damasku
(705 – 715) i Velika džamija u Kordobi u Španiji (785 – 987), najbolji
su primeri primene mozaika. Ono što se može opaziti jeste činjenica da
se korišćeni ukras često vraća klasičnom stilu, a još više vizantijskim
motivima, što ukazuje na mogućnost da su u njihovoj izradi učestvovali
hrišćanski umetnici. Nakon restauracije Velike džamije u Damasku, mozaik
koji krasi njen trem, zadržao je visoki kvalitet kakav je i nekada imao,
pri čemu se na njemu prepoznaju detaljni arhitektonski elementi, koji
se smenjuju sa motivima biljaka i drveća. Zastupljeni su i motivi vrtova,
sa mosticima i ribnjacima. Ovaj bogati okvir se, sastavljen od blistavih
slika koje se nižu na zlatnoj pozadini, tumači kao muslimansko poimanje
raja, koji obećava spasenje duše, ili pak kao prikaz onih gradova koji
su bili osvojeni na samom početku pojave Islama.
Otkriće
crkve u mestu Um er-Resasu u Jordanu, pre par godina, je bilo
daleko izvan svega očekivanog. Mozaicki zapis napisan na grčkom jeziku,
jasno je datovan 785.godine. Ti pronađeni dokazi, svedoče o tome, da crkva
ne pripada Umajad halifatu, nego vremenu Abasida, koji su 750. došli na
vlast i vladali Bagdadom. A to vreme je dosta dalje od ranih dana islama.
Treba spomenuti i izuzetnu seriju ilustracija koja prati tekst.
Mozaici sadrže niz pažljivo dizajniranih ilustracija velikih gradova Bliskog
Istoka. Shematske predstave podsećaju na čuvenu mozaičku mapu u Madabi,
znatno ranijeg datuma. Međutim, ovi mozaici ne predstavljaju kompletne
mape, već samo shematizovane prikaze sa njihovim identifikacijama, koje
su takođe na grčkom jeziku.
Na Um er-Resasu postoji oblik mozaika koji predstavlja najreprezentativnije
grčke tradicije stare nekoliko vekova. Ova dela se datuju izmedju 680.
godine I kraja 8. veka, i to iz arabljanskih provincija – kada pokrajina
Arabija još uvek nije postojala. Mozaik u Um er-Resasu najbolje pokazuje
da je helenizam u ovom delu Jordana bio duboko ukorenjen i da je izražavao
lokalnu tradiciju. To je predstavljalo deo temelja. Da tog uticaja nije
bilo, ti koreni helenizma sigurno ne bi preživeli vekove islamske vladavine.
Predstavljanje gradova, podrazumeva i njihova grčka imena, koja su objedinila
potpunu identifikaciju sa helenizmom. Ovo je pomoglo, da se kako u kasnom
8. veku, tako i u ranijim vekovima, obezbedi osećaj zajednice među stanovnicima
istočnih gradova. Gradovi su identifikovani, ne toliko predstavljanjem
crkava kao svešteničkih centara, već više vezom najspecifičnijih građevina
koje su razlikovale centre jedne od drugih.
Istok, uslovno rečeno, se nije zadovoljavao helenističkom identifikacijom
samo na polju umetnosti i kulture. Teritorijalnim širenjem i sa porastom
mode grčkih akademija, Arapi su se upoznali sa filozofijom čuvenih velikana
poput Aristotela i Platona, sa medicinskim spisima Hipokrata i delima
grčkih matematičara i astronoma. Na taj način islamska civilizacija je
pomogla predrenesansnoj Evropi da ponovo upozna velika dela grčkih naučnika
i filozofa.
Papirus iz Nesana, zamak u Amru, podni mozaik u Um er-Resasu, sva ova
dela ukazuju na značajan kontinuitet helenizma sa oba njegova kulturna
i paganska aspekta. To ni na koji način ne odbacuje ozbiljne promene načinjene
od strane Proroka i osvajanjima rane islamske vojske. Sasvim suprotno
: to je dokaz domaćeg karaktera helenizma u tom delu novog islamskog sveta,
i dokaz da su bar neki od korena islama bili nadogradjeni na lokalni helenizam.
LITERATURA
1. “Late Antique and Medieval Art of the Mediterranean World” Eva R.
Hoffman ; Hellenism and Islam G. W. Bowersock, 2007.
2. “Opća povjest umjetnosti” Mladinska Knjiga, Zagreb, 1997.
3. “Mediteran” Ferman Brodel, Geopoetika, 2001.
4. Zbornik beogradske otvorene škole, radovi studenata generacije 2005/06.
Filozofski fakultet, “Zapad i Islam – od sukoba do dijaloga”, Branka
Panić, tutor: dr Milan Vukomanović
PROČITAJ
/ PREUZMI I DRUGE SEMINARSKE RADOVE IZ OBLASTI:
|
|
preuzmi
seminarski rad u wordu » » »
Besplatni
Seminarski Radovi
|
|