|
Razvoj savremenog novca
1.Uvod u karakteristike i razvoj savremenog novca
Novac je društveno-ekonomska
kategorija koja je u svom dugom evolucionom procesu najue vezana
za razvoj proizvodnih snaga, robnu proizvodnju I podelu rada – dakle
za razvoj drušva u celini. On je osnova monetarnog sistema svake
privrede. Novac je sve ono što slui kao opšte prihvaceno
sredstvo razmene – odnosno sredstvo placanja. Novac je imovina koja
se uobicajeno koristi prilikom nabavke roba I usluga.
U prvoj fazi naturalne privrede I razmene dobara prometna vrednost se
odvijala na principu razmene roba za robu. To je bila primitivna robna
razmena -trampa
R –R
Karakteristike ove robne razmene su:
• neprakticna, usporava promet, problem uporedjivanja
• vrednosti raznovrsnih roba
• potrebna dvostruka podudarnost volja
Daljnji razvoj naturalne privrede I razmene dobara je pokazao da su se
neka dobra pocela više ceniti u razmeni. Tako se stvara proizvod
kojim se moe meriti upotrebna vrednost više drugih proizvoda.
Umesto prostog ili slucajnog oblika vrednosti pojavljuje se prošireni
oblik vrednosti.Redovno je neki proizvod bio taj koji se rado primao I
nalazio, nasuprot niza drugih proizvoda. Vremenom ta roba koja se izdvaja
iz ostalog robnog sveta, I suprostavlja se svim drugim robama pocinje
funcionisati kaonovac najprimitivnijeg robnog oblika – razvija se
novi oblik prometne vrednosti.
Proizvodi koji pocinju cirkulisati kao prvi oblici novca, gube izvesna
svojstva I postaju posebne robe – oni postaju opšti ekvivalent
koji se sve više upotrebljava iskljucivo u procesu razmene ostalih
proizvoda.
Razvijeni robni promet
R -N –R
Karakteristike ove robne razmene su:
• Robni novac -posebna vrsta robe koja slui kao opšti
posrednik u razmeni svih drugih roba.
• Lakše je obaviti dve novcane transakcije nego jednu trampu.
Tokom istorije razlicite vrste robe vršile su ovu funkciju: stoka,
maslinovo ulje, gvode, bakar, srebro, cigarete. Zapaa se da
je stoka najviše korišcena kao sredstvo u razmeni, pa se cini
da odatle potice naziv za novac – pecunia (pecus – govedo).
Svaka vrsta robnog novca ima svoje prednosti i nedostatke: stoka se ne
moe deliti na manje delove, neke robe su odlone kvarenju,
neke nisu pogodne za prenos.
Izdvajanjem robe opšteg ekvivalenta iz ostalog robnog sveta, stvara
se osnova za nastanak I razvoj novcanog oblka vrednosti. U procesu razmene
ovaj opšti ekvivalent dobija posebnu društvenu funkciju, te
svojim “predmetnim sadrajem” izraava vrednost
drugih roba.
Roba opšti ekvivalent dobija time karakteristike novca u kojem,I
preko kojeg u izraene vrednosti svih ostalih roba. Kada je uloga
opšteg ekvivalenta pripala jednoj robi o rasla sa njenim prirodnim
oblikom specificne robe (zlato I srebro), kada je stekla monopol kao opšti
ekvivalent – onda ona postaje novac. Do XIX veka metali preuzimaju
u potpunosti ovu ulogu. Novac je roba, ali istovremeno I pošti ekvivalent
svih drugih roba. Upotrebna vrednost te robe rezultat je odredenog konkretnog
rada, utrošenog u njenu proizvodnju . Dobijajuci monopol opšteg
ekvivalenta od strane jedne robe, ova postaje novcana roba. Iz proširenog
prometnog oblika vrednosti razvija se novcani oblik vrednosti. Novac nastaje
kao neophodan proizvod razvijene robne razmene. Evolucija oblika prometne
vrednosti od jednostavnog – preko opšteg – do novcanog,
u osnovi predstavlja genezu novca. Evolucija novca u sve razvijenijem
I masovnijem ostalom svetu roba gubila je iz vida njegovo preklo, a pre
svega u gradanskoj monetarnoj teoriji vezanoj za sledece nove pojave:
1. Osamostaljenje odredenih funkcija novca,
2. Zloupotreba novca, uz njegovo korišcenje za brojne druge ciljeve
izvan normalnih nocanih funkcija.
3. izvanredan razvoj pojedinih oblika novca (depozitni novac, medunarodni
novac, elektronski novac
4. nestanak ili “zakrljavanje” nekih funcija novca (novac
kao blago, novac kao mera vrednosti, transformacija svetskog novca) I
dr.
2. Novcanica ili banknota
Novcanica predstavlja svaki oblik novca, ili surogat novca, koji se pojavljuje
u obliku papirne cedulje, bez obzira na postanak, ekonomsko znacenje I
pravnu normu. Surogati novca su zamenici novca koji, kao vrednosni papiri
(menice, cekovi I sl.), sadre pravo koje imalac tog papia ima na
odredenu kolicinu punovrednog novca (zlata).
Novcanica nastaje postepeno u toku rzvoja novcanog sistema, ona postaje
surogat pravog novca, a razvija se zbog potreba prometa. Novcanice nemaju
nikakvu “unutrašnju” ili materijalnu vrednost, ali zbog
cinjenice da glase na odredeni iznos zlata one u prometu zamenjuju punovredni
kovani novac. Materijalni zastupnik (surogat) se mogao lako pretvoriti
u odgovarajucu kolicinu novcane robe – zlata ili srebra, zavisno
od toga koji je od navedenih metala sluio kao novcana roba, odnosno
koji je monetarni sistem bio na snazi. Time je novcani surogat u cirkulaciji
zamenik pravog novca. Na temelju deponovanog zlata, ili metalnog , kovanog,
obicno zlatnog novca, bankari su izdavali pismene cedulje koje su glasile
na odrešenog bankara u drugom udaljenom mestu, njemu se na taj nacin
naredivalo da isplati odredeni iznos zlatnog kovanog novca. Te cedulje
su cirklisale I zamenjivale pravi novac. Iz tih papirnih cedulja, koje
su izdavale banke, postepeno se razvila banknota (kao kombinacija menice,
banke I ceka).Lice koje je izdalo cedulju je trasat I trasant. Banknota
se pušta u promet u pocetku samo u visini deponovang zlata kod bake.
Stoga je ona pravi surogat novca, potpuno konvertibilna svakog momenta
u zlato. Banknota se osamostaljuje I sve dok se ne pretera sa emisijom,
u odnosu na zlatno pokrice ova delimicna konvertibilnost ne nece ni zapaziti.
Ekonomske I prometne prednosti, omogucile su da se razvije celi sistem
emisije I povlacenja baknota. Doneseni su I posebni propisi o sistemu
pokrica emitovanih novcanica ili banknota u zlato. Surogati novca nastaju
iz potreba prometa, pre svega zbog nedovoljnog širenja zlatnog novcanog
opticaja I zbog nesigurnosti transporta zlata I kovanog punovrednog novca.
U slucaju kada drava zakonski ukida cak I delimicnu konvertibinost
banknota u zlato, banknota dobija prisilni tecaj, te postaje zakonsko
sredstvo placanja I prometa. Banknota se pretvara u papirni novac.
3. Papirni novac
Papirni novac ne trai se zbog sebe samog vec zbog stvari koje se
mogu njime kupiti. Pogodno je sredstvo razmene, lako nosivo, moguca zaštita
od falsifikovanja. Zabrana privatnog štampanja novca cini ga oskudnim.
Papirni novac sam po sebi nema gotovo nikakve vrednosti, njegova vrednost
je posredan I to samo tolika, koliko taj novac predstavlja zlato I druge
robe. Vrijednost papirnog novca zavisi od pokrica robama i masom roba
koje stoje nasuprot tom novcu, a ne zlatom koje reprezentuje.Papirni novac
ima vrednost samo zato što funkcioniše u opticaju. Razvio se
zbog potreba prometa i kroz stalne napore usmjerene u pravcu olakšanja
prometa Moderni novcani sistem papirnog novca pokazuje da je to definitivan
dravni novca, koji obavlja funkciju prometa I placanja. To je papir
utvršene forme I nominal, bez svoje unutrašnje vrednosti, lišen
bilo kakbvog metalnog pokrica, a danas I bilo kakve veze sa zlatom. Papirni
novac je relativno bezvredan papir, koji se u prometu mora primiti u neogranicenim
kolicinama pošto ga je drava proglasila definitivnim zakonskim
sredstvom prometa I placanja. Monopol na izdavanje papirnog novca dobija
drava odnosno centralna (emisiona) banka. Vrednost papirnog novca
osigurava se njegovim prometnim funkcijam ,odnosno ukoliko se više
raznosvrsnih kvalitetnih roba dobije za taj novac, utoliko mu je vrednost
veca. Pored papirnog novca centralne banke, prisilan tecaj mogu imati
I razni oblici drcavnih vrednosnih papira, obveznice, bonovi I sl. Koji
cirkulišu u prometu I koji se moraju primitu u odredenom obliku u
procesu cirkulacije. Papirni novac unutar nacionalnih granica svake zemlje
u potpunosti je zamenio raniji punovredni zlatni novac, ali se tu njegova
moc I završava. Izvan granica zemlje on prestaje da funcioniše
kao zakonsko I definitivno sredstvo placanja, jer njegovu ulogu u medunarodnom
prometu I placanjima preuzima punovredni robni novac,zlato odnosno drugi
oblici medunarodnih sredstava placanja. Tu ulogu jedno vrijeme je obavljalo
zlato, a kasnije konvertibilne valute
4.Depozitni novac
Depozitni ili iralni, knjini ili skripturalni odnosno bankarski
(kreditni) novac, razvija se izy funcije novca kao platenog srestva,
jer je doepozitni novac u osnovi kreditni novac. Nastaje uglavnom odobravanjem
kredita na racun korisnika. Savremeni novac je potraivanje. Gotov
novac je potraivanje na banku, dok je depozitni novac – potraivanje
od depozitne banke.
Komitent (klijent), koji je dobio kredit, ima pravo da raspolae
ti novcanim sredstvima, placanjem drugim komitntima iste ili neke druge
banke, ili podizanjem gotovog novca. Banke se pretvbaraju iz uloge cuvara
I posrednika u prometu novcem u stvaraoce novca. Na toj osnovi je nastao
I razvio se poznati preces višestrukog umnoavanja ili multiplikacije
depozita I kredita u bankarskom sistemu. Stvaranje novca od stane banaka
javlja se najpre kod emisije banknote iznad metalnog zlatnog pokrica.
Novcanice su vidljive dok je kreditni ili depozitni novac nevidljiv I
teško je regulisati volumen stvorenog depozitnog novca, jer nepostoje
ogranicenja u obliku metalnog pokrica. Ogranicenja se ipak nalaze u obliku
neophodne likvidnosti banke koji svaka banka (osim centralne jer ona je
nograniceno likvidna) morauvaavati kao jedan od mnogih principa
u poslovanju.
Stvarajem depozitnog novca, banka mora racunati na to da ce se najveci
deo kredita iskoristiti virmanskim, bezgotovinskim putem, ali da ce uvek
jedan deo biti pretvoren u gotov novac. Ukoliko se depozitni novac manje
transformiše u gotov, efektivni novac, povecava se kreditni potencijal
banke.
Depozitni novac I danas ima ogromno znacenje u privredi.To je postao dominirajuci
sistem placanja I novca u svim zemljama. Kovani novac I novcanice se danas
koriste u manjoj kolkicini dok je dominirajuci oblik postao depozitni
novac.
Izvori novcanih sredstava, koji se formiraju iz raspodele društvenog
proizvoda, cpine u bankama, depozite, depozitni ili stvarni novac, a on
predstavlja osnovu realnog kreditiranja privrede, stanovništva, dravem
medusobnih kredita banaka I dr. To su depoziti ekonomskih subjekata kod
banke, njihova potraivanja prema banci I obaveze banke prema deponentima.
Ovim depozitima koji nastaju iz društvenog proizvoda I nacionalnog
dohotka, kroz proces krunog kretanja, treba dodati I kredite emisione
banke. Zbog toga se novac kod banaka deli na primarni I sekudarni novac
(depozite). Mada je izvor svih depozita, primarni novac centralne banke.
Banke u sistemu kreditiranja stvaraju dodatne sekundarni ili izvedene
depozite, znatno iznad stvarnih depozita.Time se ukupni depoziti dele
na stvarne I izvedene, fiktivne. Osnovni izvor novca u opticaju I depozitnog
novca su kratkorocni bankaraski krediti. Kada banka odobri kredit preuzecu,
preduzece postaje poverilac bane. Fiktivno stvoreni depoziti banke poceli
su da cirkulišu kao stvarni novac, tim procesom stvorena je osnova
za kreiranje bankarskog kredita. Banke time prestaju da budu samo preradivaci
novca, one se stvarno pretvaraju u fabrike novca, u institucije koje su
sposobne da samostalno stvaraju I poništavaju novac. Novcani opticaj
se vrši kroz kreditnu politiku, a preko politike regulisanja mase
kratkorocnih bankarskih kradita u privredi. Efektivni novac ostaje I dalje
baza depozitnog novca. Pocetak krunog toka novca je gotov novac
centralne banke ali I krajna tacka tog toka je gotov novac u koi se transformiše
depozitni novac poslovnih banaka nakon izvršenog procesa multiplikacije.
Multiplikacija novca je moguca u uslovima postojanja bankarskog novca:
zato što gradani u platnom prometu koriste novac iz banki, komitenti
banke prihvacaju bankovne kredite, a bankarski novac se vraca u bankovni
sustav.
Monetarni multiplikator:
m = 1/r (stopa obveznih rezervi)
Kreditni multiplikator:
k = 1/r - 1
Stvaranjem bankarskih depozita I kredita odrešeno je objektivnim
granicama materijlne prozvodnje I raspodele. Emisija novca I kredita ogranicena
je objektivnim potrebama proizvodnje I prometa. Te se granice ne smeju
prekoraciti, ukoliko se ne eli izazvati nestavilnost u privredi.
Preterana emisija bankarskog kredita mora postati snaan faktor nesatbilnosti
privrede, odnosno ona postaje incijalni faktor inflacije. Kao snaan
faktor I instrument privrednog razvoja, kredit se sve više koristi
za podsticanje stope rasta I zaposlenosti, ali I u razne druge svrhe izvan
normalnih novcanih funkcija.
Drava ostvaruje novcana sredstva fiskalnom politikom. Ukoliko zbog
nestabilnih privrednih tokova, ne moe porezima ostvariti dovoljnu
kolicinu novca tada dravni budet ostvaruje deficit. Drava
ne moe bankrotirati i stoga pokriva vlastite gubitke kao i manjak
novca za potrebe budeta kreditnom emisijom novca. Takvi krediti
povecavaju masu novca u opticaju bez pokrica u proizvedenoj robi. Tada
se u prometu nalazi više novca nego što vrijedi privredna produkcija.
Privreda se brani povecanjem cijena proizvoda dok se ne uravno¬tei
ponuda i potranja što stvara inflaciju. Infalacija nadalje
zahtjevaju devalvaciju domicilne valute u odnosu na svjetske valute da
bi se uskladila vrijednost proizvedene robe na trištu, odnosno
da bi se uravnoteio promet robe preko dravne granice. Devalvacija
lako donosi novo povecanje cijena i proces se ponavlja.
Inflacija sprecava bankrote poduzeca cime se osigurava produetak
proizvodnje ali je vrijednosni sistem poremecen. Galopirajuca inflacija
je prvi put zabiljeena u Njemackoj pocetkom tridesetih godina a
1993 godine je zahvatila Jugoslaviju koja je štampanjem novca prehranjivala
narod i spašavala proizvodnju uslijed nametnutih ekonomskih sankcija
svijeta. Drave razvijaju mehanizme odbrane od deflacije i inflacije
ali pitanje je koliko su ti mehanizmi efikasni da sprijece tee krize
uzrokovane stagnacijom proizvodnje i potranje koja je prije ili
kasnije neminovna.
Kolicina novca u opticaju je u kapitalistickom društvu veliki problem.
Izmedu ostalog, porast proizvodnje zahtijeva porast kolicine novca u opticaju
da bi se proizvedena roba mogla kupiti. Osim trišta koje je
cesto nepredvidivo i bolno kapitalizam nema zadovoljavajuci mehanizam
regulacije kolicine novca u opticaju. Korisnici emitiranog novca su duni
posudeni novac vratiti sa kamatom. U slucaju ekspanzije proizvodnje i
potrošnje to je moguce ostvariti jer se isti novac bre obrce
pa stvara vecu novcanu vrijednost. U slucaju pada potranje na trištu,
opada i brzina obrta novca pa društvo naprosto nema dovoljno novca
da kupi proizvodenu robu tim više jer mora vratiti posudeni novac
sa kamatom. Tako kapitalisticki oblik proizvodnje sam sebe guši a
rezultat je najcešce bankrot. Kapitalizam nema zadovoljavajucu monetarnu
politiku. Problem se samo moe odgoditi pomocu novih kredita. Tako
su se zaduile sve zemlje svijeta a najmocnija medu njima SAD je
postala najzaduenija zemlja svijeta. Njen dug ubrzano raste i tako
formira vrlo neizvjesnu ekonomsku buducnost.
Drave cesto rješavaju problem nedostatka novca kontroliranim
poklonima novca iz primarne emisije. Ukoliko je demokracija u zemlji donekle
razvijena onda se takav novac koristi za zajednicke potrebe. Takva mjera
unosi nuno potreban novac u opticaj što pomae ekonomiju.
Papirni novac danas nije zamenljiv za zlato, on zamenjuje stvarni novac,
on “predstavlja zlato” koje bi se normalno nalazilo u prometnim
kanalima reproducije. Proces odvajanja papirnog novca od zlata išao
je sve bre, sa sve vecim uplitanjem drave u uredenje celokupnog
novcanog sistema a posebno u sledecim sektorima:
• korišcenje novca kao sredstva za deficitno finansiranje
reprodukcije (preterana emisija novca, budetski deficiti…)
• sve veca stopa inflacije u savremenim privredama koja novcane
tokove pretvara sve više u samostalne tokve sa sve ocitijim novcnim
krizama
• poloaj zlata kao novcane robe u domacim robno-novcanim transakcijama.
Postoji nekoliko faktora koji dovode do procesa odvajanja:
• stalnost cena zlata I veštacko odravanje na visini
od 35 dolara za uncu
• proces obezvredenja savremenog novca sve više odvojenog od
zlata
• odvajanje cene zlata od produktivnosti rada u njegovoj proizvodnji
• istisivanje I demonetizacija zlata iz svetskog monetarnog sistema.
Teorija novca I istraivanje uloge novca u proceseu društvene
reprodukcije spadaju u jedno od najsloenijih, najrazvijenijih teorijskih
delova savremene ekonomske teorije uopšte.
Analiza novca I novcane sfere repordukcje vezuje se za istraivanej
hronicne nestabilnosti savremene privrede, privrednog rasta I zaposlenosti.
Mešanje drave u privredni razvoj postalo je u savremenim privredama
dominantno. Savremene drave, koriste monetarno kreditne mere u regulisanju
konjukture, što je povecalo znacaj istraivanja monetarnih problema.
Klasicna teorija je polazila od novca kao neutralnog faktora u procesu
samoregulisanja privrdnih tokova I stalne ekonomske ravnotee u privredi.
Novac samo olakšava I omogucava ostvarivanje I ocuvanje stalne ekonomske
ravnotece I pune zaposlenosti rada I kapitala.
Savremena monetarna teorija ugraduje novac u ciklicno ponašanje ne
samo kapitalisticke privrede vec I za loše funkcionisanje novcanog
sistema I slabo vodenje monetarne politike. Moderna monetarna teorija
prelazi na aktivnu ulogu novca I monetarne politike I njihovo delovanje
na visinu I raspodelu nacionalnog dohotka, cene zaposlenost, ponašanje
investicije I štednje, platno bilansnu neravnotecu I odnose u eksternoj
ekonomiji.
Regulisanjem novcane I kreditne mase regulišu se privredni tokovi,
posebno agregatna tranja, korišcenje kapaciteta, zaposlenost,uvoz,
izvoz I dr. Kada se restriktivnom monetarnom politikom eli stabilizovati
privreda, a pretera se sa korišcenjem monetarnog faktora, cesto dolazi
do inflacije, depresije I nezaposlenosti. Krajnosti monetarizma I zlupotreba
novca sve su cešci u monetarnim privredama.
5. Monetarna teorija i agregatna ekonomska teorija
Sve je tee utvrditi granice gde pocinje, a gde se završava
teorija novca.
Niska, stabilna i predvidiva inflacija najveci je doprinos koji monetarna
politika moe dati privredi. Medjutim, u uslovima visoke dolarizacije
(evroizacije) privrede, ograniceni su dometi monetarne politike u ostvarivanju
tog cilja. Kljucne komponente monetarne politike u Srbiji su: (a) rukovodeni
fleksibilni kurs i (b) kontrolisana inflacija. Nezavisnost centralne banke
neophodan je uslov za sprovodenje monetarne politike koja kao rezultat
daje stabilnost cena.
Monetarna teorija se ne ogranicava na vrednosti i promene vrednosti novca,
ona je porširna ukljucujuci u sebe i agregatnu ekonomsku teoriju.
U Monetarnoj teoriji se dans sve manje postavlja pitanje : šta je
novac?, vec kako se stvara, ko njime raspolae i kako deluje na ekonomsku
aktivnost i podsisteme ekonomskog sistema,tj kako njime upravljati. Monetarna
terorija se sada tretira kao „teorija o uticaju novca na ekonomsku
aktivnost“. Osnovno podrucje monetarne teorije je istracivanje uzajamnog
delovanja monetarne sfere i drgih agregata privrede, pre svega promene
realnog nacionalnog dohotka i zaposlenost proizvodnih faktora, promena
nivoa cena, raspodela dohotka i bogatstva, što predstavlja centralnu
funkciju ove teorije.
Monetarna teorija sve više istrauje sledece odnose i veze;
• povezanost mera monetarno-kreeditne politike i promene novcane
mase u privredi
• povezanost promena novcane mase i tranje robe i usluga
• povezanost izmedu ukupne tranje i dinamika prizvodnje, zaposlenosti
i nominalnih dohodaka s jedne, i nominalne i realne kolicine novca sa
druge strane
• povezanost novca, dohotka i kamatne stope
• uticaj deficitarnog finansiranja na efikasnost monetarne politike
Monetarna teorija u istraivanju privrede i delovanja novca, moe
tim problemima da pristupi na dva nacina: Kvantitativno i kvalitativno.
Cista monetarna teorija je istraivala uglavnom kvantitativne osobine
novca (priroda novca, oblici novca i njihova klasifikacija, funkcije novca,
kupovna snaga novca i dr), medjutim ona je danas zamenjena kvantitativnim
odnosima i mehanizmom brojnih veza novcanih i realnih faktora u reprodukciji.
Kvantitativni pristup u monetarnoj teoriji polazi od sfere novcanog opticaja
i uticaja novca na razlicite makroagregate i sektore privrede. Uzajamno
delovanje monetarnih i nemonetarnih faktora, kanali uticaja novcane sfere
na realne faktore reprodukcije u savremenom regulisanju ekonomije dobijaju
posebno mesto. Spajanje terorije novca sa makroekonomskom terorijom dovodi
do pretvaranja novca u vrlo snaan istrument dravnog itervenicionizma
u gotovo svim savremenim privredama.Svakoj privredi bi najviše odgovaralo
da se u prometu nalazi upravo onolika kolicina novca kolika je vrijednost
proizvedene robe. U idealnom slucaju u kojem privreda proizvodi upravo
ono što društvo treba, takva kolicina novca u opticaju omogucava
potpuni promet proizvedene robe i ekonomsku stabilnost društva.
Potrošaci posjeduju veliku masu novca. Ona je znatno veca od vrijednosti
tekuce proizvodnje i znatno manja od ukupne vrijednosti svega što
društvo posjeduje jer su te vrijednosti nastale obrtanjem istog novca.
Dio novca se obrce u svrhu platnog prometa tekuce proizvodnje, a velika
kolicina nov ca je akumulirana u vlasništvu gradana i društva
kao fond rezerve. Akumulirani novac daje ekonomsku sigurnost pojedinaca
i društva u cjelini.
6. Istorijat novca Srbije, Crne Gore i Jugoslavije
“Srpski dinar” se prvi put pominje u arhivskim dokumentima
s kraja 1214. godine, u vreme Stefana Prvovencanog. Od tog vremena sve
do pada Despotovine 1459. godine, dinar su kovali gotovo svi srpski vladari.
On je predstavljao jedno od najbitnijih obeleja samostalnosti i
dravnosti srpske drave u srednjem veku. Sav srednjovekovni
novac Srbije se, zbog povlacenja zlata iz opticaja – pojave karakteristicne
za taj period svuda u Evropi – kovao iskljucivo u srebru.
Usled gubitka samostalnosti srpske drave, sve do polovine XIX veka
u upotrebi je bio veliki broj razlicitih moneta stranih drava. U
periodu turske prevlasti, na teritoriji današnje Srbije radilo je
nekoliko kovnica turskog novca – Novo Brdo, Kucajna i Beograd. Naziv
poslednje vrste turskog srebrnog novca – para (od arapske reci bara
- što znaci srebro), prisutan je i danas kao naziv stotog dela savremenog
jugoslovenskog dinara.
Kovani novac
U XIX veku, u vreme vladavine Karadorda i kneza Miloša, u Srbiji
je u opticaju bio veliki broj razlicitih moneta, od turskih do zapadnoevropskih.
Tokom tog perioda koristile su se 43 vrste stranog novca, i to 10 zlatnih,
28 srebrnih i 5 bakarnih. Medjutim, uporedo sa uspešnim politickim
oslobadanjem od turske zavisnosti, pocinju da se cine prvi koraci ka uspostavljanju
sopstvenog monetarnog sistema, da bi se, najzad, nakon više od cetiri
stoleca od kovanja poslednjeg srpskog srednjovekovnog novca, u obnovljenoj
Srbiji ponovo pocelo sa njegovim kovanjem. Posle Drugog svetskog rata,
prvi kovani novac Jugoslavije emitovan je 1945. godine. Od tada do danas
ostvarene su brojne emisije kovanog novca, sa vremenom u naprednijim tehnikama
izrade, kao i boljeg kvaliteta legura od kojih je izradivan. Odgovarajucim
elementima kao što su grb i naziv drave emitenta registrovane
su sve promene u dravnom uredenju koje su se dešavale tokom
proteklog perioda.
Pored redovnih emisija kovanog novca, Narodna banka Jugoslavije izdaje
i prigodni kovani novac sa namenom obeleavanja razlicitih manifestacija,
kulturnih, sportskih ili nekih drugih, od znacaja za zemlju ili od šireg,
medunarodnog znacaja. Taj novac se izdaje takode povodom vanih jubileja
koji su u vezi sa odredenom licnošcu, institucijom ili dogadajem.
Od 1968. godine, kada je izdata prva serija prigodnog kovanog novca, do
danas realizovana je 21 emisija tog tipa novca. Osobenost takvih izdanja
jeste u tome što se za izradu novca koriste preteno plemeniti
metali, ali i legure. Za razliku od redovnih izdanja, za prigodni kovani
novac najcešce se primenjuje specijalna tehnika izrade, koja obezbeduje
bolji kvalitet i vecu izraajnost prikazanih motiva.
Novcanice
Tokom XVIII veka u vecini evropskih drava iz prometa nestaju zlato
i srebro, zbog cega se javlja potreba za papirnim novcem. To predstavlja
razlog za pojavu prvog papirnog novca i kod nas.Na našem podrucju,
prva vrsta papirnog novca, tacnije novcane doznake, pojavljuje se 1848.
godine u Vojvodini, u Sremskim Karlovcima i Subotici. To su bili asignati,
koji su izdavani na osnovu pokrica nacionalnim dobrima (nepokretnostima
i sl.).Prve novcanice u Kneevini Srbiji, štampane 1876. godine
kao novac Glavne dravne blagajne za potrebe finansiranja srpsko-turskog
rata, nikada nisu puštene u opticaj. Veruje se da je za njih crtee
izradio poznati srpski pesnik i slikar Ðura Jakšic.Buduci da
su 1884. godine, osnivanjem Privilegovane narodne banke Kraljevine Srbije,
stvoreni uslovi za izdavanje novcanica, iste godine je emitovana novcanica
od 100 dinara. Ona je bila plativa u zlatu, a izradena je u Belgiji. Medjutim,
naviknut na metalni novac, narod je tu novcanicu mahom menjao za zlato,
tako da je tek banknota od 10 dinara izdata 1885. godine, plativa u srebru,
stekla poverenje gradanstva i bila široko prihvacena, kao i ostale
novcanice nakon toga, do izbijanja Prvog svetskog rata.Za vreme austrougarske
okupacije, Narodna banka ulae napore da obezbedi rezerve novcanica
štampanjem dodatnih kolicina u Francuskoj i izdavanjem “ratne”
novcanice u apoenu od 50 dinara, za koju je nacrt izradila Beta Vukanovic,
akademski slikar. Da bi se sprecilo unošenje novih banknota, u okupiranoj
Srbiji je u zvanicnom opticaju bio uglavnom novac okupatora: krune, marke,
levi i pecacene dinarske novcanice.Posle sticanja dravne samostalnosti
1878. godine, Crna Gora je svoj prvi papirni novac (uputnice koje su u
svemu imale ulogu novcanica) dobila tek 1912. godine, sa najmanjom nominalnom
vrednošcu od 1, a najvecom od 100 perpera. Okupacione vlasti su,
kao i u Srbiji, izvršile pecacenje uputnica izdanja 1912. i 1914.
godine i kao takve ih tokom rata uvela u zvanican opticaj.Nakon završetka
Prvog svetskog rata i konstituisanja nove drave, Kraljevine Srba,
Hrvata i Slovenaca, javlja se problem valutnog šarenila i potreba
za ujednacavanjem novcanog sistema i nostrifikacijom novcanica. Emitent
nove zajednicke valute, dinara, bilo je Ministarstvo finansija Kraljevine
Srba, Hrvata i Slovenaca, cime je dinar ponovo promovisan u nacionalnu
monetu.Privilegovana Narodna banka Kraljevine Srbije 1920. godine prerasta
u Narodnu banku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i ona iste godine
izdaje novcanice u apoenima od 10, 100 i 1000 dinara.Stvaranjem Kraljevine
Jugoslavije 1929. godine, Narodna banka Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca
postaje Narodna banka Kraljevine Jugoslavije i štampa tri novcanice,
i to u Zavodu za izradu novcanica – Topcider. Do pocetka Drugog
svetskog rata, Narodna banka vrši svoju osnovnu funkciju emitovanja
novca.Posle raspada Kraljevine Jugoslavije, Narodna banka Kraljevine Jugoslavije
se transformiše u Srpsku narodnu banku, koja proglašava srpski
dinar i onemogucava upotrebu stranih valuta na onim teritorijama srpske
drave koje su bile okupirane od susednih zemalja.Izbeglicka vlada
Kraljevine Jugoslavije 1943. godine štampa seriju novcanica koja
nije puštena u opticaj.Po završetku Drugog svetskog rata, nova
vlast uvodi valutnu reformu, zamenu okupacijskog novca, i izdaje seriju
novcanica Demokratske Federativne Jugoslavije, cije su prve kolicine štampane
u Moskvi. Dinar ostaje novcana jedinica i u novoj dravi. U periodu
od 1945. do 1992. godine u Jugoslaviji je emitovano ukupno 12 serija novcanica
sa 67 apoena.Tokom perioda hiperinflacije, 1993. godine, Savezna Republika
Jugoslavija je izdala seriju novcanica sa enormnim nominalnim vrednostima
(5.000.000.000, 50.000.000.000 i 500.000.000.000 dinara).
Literatura korišcena pri izradi seminarskog rada:
1. MONETARNE I JAVNE FINANSIJE – Dr. S.Komazec I Dr. arko
Ristic
2. www.nbs.co.yu
3. www.wikipedia.org
PROCITAJ
/ PREUZMI I DRUGE SEMINARSKE RADOVE IZ OBLASTI:
|
|
preuzmi
seminarski rad u wordu » » »
Besplatni
Seminarski Radovi
|
|